Czym są roboty dodatkowe i kiedy wykonawca może żądać za nie zapłaty?

Kiedy wykonawca może żądać zapłaty za roboty dodatkowe? To pytanie jest jednym z najczęstszych i najbardziej konfliktogennych pytań powstających na linii wykonawca-zamawiający w trakcie realizacji prac. W artykule odpowiadamy na to pytanie, na konkretnym przykładzie.

Spis treści

1. Roboty dodatkowe definicja
2. Wynagrodzenie ryczałtowe a roboty dodatkowe
3. Wynagrodzenie kosztorysowe a roboty dodatkowe
4. Case study 1
5. Case study 2
6. Roboty dodatkowe w umowie o roboty budowlane

Roboty dodatkowe definicja

Należy zauważyć, że żaden z aktów prawnych nie zawiera jednoznacznej definicji robót dodatkowych. Z zagadnieniem tym od lat zmaga się nasze sądownictwo oraz naukowcy zajmujący się tematyką budowlaną. Zgodnie z doktryną za roboty dodatkowe uważa się roboty wykonywane poza istniejącym zobowiązaniem (czyli umową) dotyczącym robót budowlanych, którego zakres określa projekt – (Art. 649 KC Domniemanie zakresu robót, w razie wątpliwości poczytuje się, iż wykonawca podjął się wszystkich robót objętych projektem stanowiącym część składową umowy, wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 19 lutego 2016 r. sygn. akt I ACa 894/15).

Istotną kwestią jest również rodzaj umówionego wynagrodzenia umownego. Dla przypomnienia w przypadku umowy o roboty budowlane zgodnie z Kodeksem cywilnym, regulacje w zakresie wynagrodzenia znajdujemy w przepisach dotyczących umowy o dzieło. W tym zakresie w Kodeksie cywilnym wskazane są dwa podstawowe rodzaje wynagrodzenia tj.:

• wynagrodzenie ryczałtowe;
• wynagrodzenie kosztorysowe.

Wynagrodzenie ryczałtowe a roboty dodatkowe

Istotą wynagrodzenia ryczałtowego jest określenie tego wynagrodzenia z góry, bez przeprowadzania szczegółowej analizy kosztów wytwarzania dzieła. Wynagrodzenie to jest niezależne od rzeczywistego rozmiaru lub kosztu prac. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 20 listopada 1998 (sygn. akt: II CRN 913/97), ryczałt polega na umówieniu z góry wysokości wynagrodzenia w kwocie absolutnej, przy wyraźnej lub dorozumianej zgodzie stron na to, że wykonawca nie będzie domagać się wynagrodzenia wyższego. Wynagrodzenie ryczałtowe oznacza wynagrodzenie za całość dzieła w jednej sumie pieniężnej lub wartości globalnej.

A zatem ustalenie w umowie wynagrodzenia ryczałtowego wyklucza możliwość domagania się zapłaty za prace dodatkowe w przypadku, gdy są one naturalną konsekwencją procesu budowlanego i w naturalny sposób z niego wynikają. Jednak nie oznacza to, że w ramach umówionego wynagrodzenia ryczałtowego wykonawca ma obowiązek wykonać każde polecenie inwestora, nawet jeśli prowadzi ono do zmiany przedmiotu umowy lub wręcz nowego zlecenia. Istnieje także możliwość podwyższenia wynagrodzenia ryczałtowego przez sąd, jeżeli wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie robót budowlanych groziłoby wykonawcy rażącą stratą.

Należy również zwrócić uwagę na rolę kosztorysu w wynagrodzeniu ryczałtowym w budownictwie. W świetle orzecznictwa administracyjnego w wypadku ustalenia przez strony umowy wynagrodzenia ryczałtowego, mimo że kosztorys stanowi podstawę oszacowania wynagrodzenia, ma on jednak znaczenie pomocnicze i jest opracowaniem wtórnym do projektu budowlanego i specyfikacji technicznych wykonania (tak stwierdzono w wyrokach z dnia 20 października 2008 r., KIO/UZP 1077/08, z dnia 30 lipca 2009 r. KIO/UZP 921/09, z dnia 9 marca 2011 r., KIO 407/11). Przedmiot umowy i wynagrodzenia określa dokumentacja.

Wynagrodzenie kosztorysowe a roboty dodatkowe

Wynagrodzenie kosztorysowe charakteryzuje się pewnego rodzaju elastycznością. W myśl art. 629 KC, jeżeli strony określiły wynagrodzenie na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów (wynagrodzenie kosztorysowe), a w toku wykonywania dzieła zarządzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych, każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia.

Nie dotyczy to jednak należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek. Ponadto w tym względzie istotne są informacje zawarte w art. 630 KC. Czytamy tam w par. 1, że jeżeli w toku wykonywania dzieła (w naszym przypadku robót budowlanych) zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były przewidziane w zestawieniu prac planowanych będących podstawą obliczenia wynagrodzenia kosztorysowego, a zestawienie sporządził zamawiający, przyjmujący zamówienie (czyli wykonawca) może żądać odpowiedniego podwyższenia umówionego wynagrodzenia.

Jeżeli zestawienie planowanych prac sporządził przyjmujący zamówienie (czyli wykonawca), może on żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych. Należy przy tym pamiętać, że wykonawcy nie będzie przysługiwało wynagrodzenie za roboty dodatkowe, jeżeli wykonał je bez zgody inwestora.

Cechą charakterystyczną wynagrodzenia kosztorysowego jest to, że ma ono charakter wynikowy. Jego wysokość jest zależna od rozmiaru świadczenia wykonanego przez przyjmującego zamówienie i zostaje wyliczona według cen i stawek przyjętych w kosztorysie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 26 lutego 2016, sygn. akt: V ACa 381/15).

Case study 1

W pierwszym przypadku podczas realizacji robót budowlanych związanych ze zbrojeniem płyty fundamentowej, wykonawca stwierdził niezgodność w opisie sposobu zbrojenia płyty fundamentowej na rysunkach konstrukcyjnych a zestawieniem stali podanym przez inwestora jako podstawa wyceny. Wykonawca wskazał, że opis przy przekrojach wskazuje na większą ilość stali niż została zliczona w liście stali zbrojeniowej. Wobec tego wykonawca przygotował zapytanie projektowe (w żargonie budowlanym nazywanym zipem), czym kierować się przy zbrojeniu konstrukcji płyty fundamentowej, i przesłał je do głównego projektanta. Niezwłocznie uzyskał odpowiedź mailową zalecającą kierowaniem się przekrojem na rysunkach. W wyniku odpowiedzi zakupił nieprzewidzianą w stal liście i kosztorysie inwestorskim stal i wykonał dozbrojenie płyty fundamentowej. Równocześnie wystosował pismo do zamawiającego i wskazał, że według niego będą to prace dodatkowe.

Analizując stanowisko wykonawcy w kontekście powyżej podanego stanu prawnego, to nie będzie to stanowiło roboty dodatkowej. Faktycznie w przekazanym wykonawcy do wyceny przedmiarze budynku występowała błędna informacja o niezbędnej ilości stali. Jednak informacje o właściwej ilości stali znajdowały się w dokumentacji projektowej.

Należy jednak zauważyć, że Wykonawca jako profesjonalista miał możliwość uzyskania informacji o niezbędnej ilości stali. Dokumentację z uwagi na jej rozmiar należy traktować komplementarnie. Taka zasada została przyjęta w umowie, co jest zgodne z powszechną praktyką budowlaną. Nadmienić należy również, że przedmiotowa sprawa wystąpiła przy projekcie realizowanym w ramach zamówień publicznych, a więc opis przedmiotu zamówienia był opisany zgodnie z regułami zawartymi w Rozporządzeniu Ministra Rozwoju i Technologii z dnia 20 grudnia 2021 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy dokumentacji projektowej, specyfikacji technicznych wykonania i odbioru robót budowlanych oraz programu funkcjonalno-użytkowego (Dz.U.2021.0.2454).

W § 4. Dokumentacja projektowa służąca do opisu przedmiotu zamówienia na wykonanie robót budowlanych czytamy, że dokumentacja projektowa służąca do opisu przedmiotu zamówienia na wykonanie robót budowlanych, dla których jest wymagane uzyskanie pozwolenia na budowę albo zgłoszenie robót budowlanych, do którego dołącza się projekt budowlany zgodnie z przepisami ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, składa się w szczególności z:

• projektu budowlanego w zakresie uwzględniającym specyfikę robót budowlanych;
• projektu wykonawczego;
• przedmiaru robót w zakresie.

Wszystkie te elementy wykonawca otrzymał i przy dochowaniu należytej staranności mógł zauważyć wskazane rozbieżności. Podsumowując, taki przypadek nie może być traktowany jako robota dodatkowa.

Case study 2

W drugim przypadku w przekazanej dokumentacji projektowej (projekt wykonawczy) założono, że ściana nowego budynku jest równoległa do budynku istniejącego. Przyjęte rozwiązanie projektowe wskazywało, jako najlepszą metodę, wykonanie ściany dociskowej w miejscu styku z istniejącym przejazdem bramowym budynku sąsiedniego z wykonaniem równej jednolitej warstwy ocieplenia o grubości 18 cm. Szczegóły rozwiązania zostały przedstawione na jednym z przekroi i kilku innych rysunkach. Wykonawca na wykonanie tej części projektu założył w swoim budżecie pewną sumę.

W trakcie wykonywania prac generalny wykonawca wytyczył na wykonanej palisadzie wzdłuż ściany istniejącego budynku osie konstrukcyjne wznoszonego budynku. Po sprawdzeniu odległości od osi do istniejącego budynku, okazało się że przestrzeń jest dużo większa niż wynikało z dokumentacji. Niestety, nie jest to rzadki przypadek, bo jeszcze kilka lat temu urzędy geodezyjne nakazywały dociągać linie ścian zewnętrznych budynków do granic działki nawet o kilkadziesiąt cm. Odnosiło się to do budynków wsuniętych w głąb działki oraz wystających poza granicę. W efekcie mamy budynki, które wystają poza granicę lub jak w tym przypadku odległości rzeczywiste od ściany przejazdu bramnego do projektowanej ściany żelbetowej, zamiast mieć 18 cm wynosiła odpowiednio między 36 cm w najwęższym miejscu i 66 cm w najszerszym.

W związku z powyższym zakładana na etapie projektowym grubość ocieplenia wynosząca 18 cm nie wypełni w całości przerwy pomiędzy budowanym a istniejącym budynkiem. Również wykonanie ściany w technologii dociskowej nie było możliwe.

Generalny wykonawca niezwłocznie zwrócił się z zapytaniem do inwestora i projektanta o inne możliwości wykonania ściany pamiętając o wykonaniu ocieplenia z wełny mineralnej. W odpowiedzi projektant udzielił odpowiedzi, że jedynym rozsądnym  rozwiązaniem jest  szalowanie ściany w sposób  tradycyjny w szalunku obustronnym z uzupełnieniem przestrzeni pomiędzy sąsiednimi ścianami wełną mineralną. Doszło więc do zmiany technologii oraz zwiększyła się ilość niezbędnego do wykonania materiału. Wykonawcy wzrosły więc koszty.

Roboty dodatkowe w umowie o roboty budowlane

Kluczowym dla zakwalifikowania powyższych robót budowlanych jako dodatkowych będzie w drugim przypadku zakres zobowiązania wykonawcy. Musi on wynikać z umowy o roboty budowlane zawartej pomiędzy inwestorem a wykonawcą.

Realizując umowę wykonawca zobowiązany jest, poza projektem budowlanym, kierować się zasadami wiedzy technicznej. Obowiązkiem wykonawcy jest dochowanie wymogów przewidzianych w prawie (w szczególności w przepisach techniczno-budowlanych) oraz przestrzegania zasad sztuki budowlanej. Roboty budowlane konieczne dla należytego funkcjonowania obiektu budowlanego, ale nieprzewidziane w treści umowy mogą zostać uznane za roboty dodatkowe.

Zrealizowane prace mogą zostać uznane za dodatkowe, jeżeli wykonawca pomimo dołożenia należytej staranności nie był w stanie przewidzieć ich na podstawie dostarczonej mu dokumentacji projektowej.

Wykonanie robót dodatkowych będzie miało miejsce, gdy zostaną zrealizowane prace wykraczające poza istniejące zobowiązanie umowne. Dotyczy to zarówno prac nieprzewidzianych w przedłożonej wykonawcy dokumentacji projektowej, jak i prac przewidzianych dopiero w zmienionej dokumentacji projektowej. Cechą robót dodatkowych jest więc ich nieprzewidywalność w momencie zawierania umowy. Ponadto, przesłanką uznania robót budowlanych za dodatkowe jest ich niezbędność do zrealizowania określonego w umowie celu (przedmiotu) umowy.

Kierując się przytoczonymi powyżej przesłankami wynikającymi zarówno z praktyki budowlanej, przepisów budowlanych, literatury przedmiotu jaki i orzecznictwa sądowego należy stwierdzić, że analizowany przypadek wpisuje się w przedstawiony scenariusz.

Biorąc pod uwagę przepisy ustawy z dnia 19 września 2019 r. - Prawo zamówień publicznych (Dz.U. poz. 2019), bo w tej formule był realizowany obiekt, należy stwierdzić, że przewidziano w niej możliwość wprowadzenia zmian do umowy polegających na wprowadzeniu robót zamiennych. W tym zakresie odpowiednie regulacje znajdują się  w art. 455 ust. 1 pkt 1. wskazano tam, że roboty zamienne będą mogły być wykonane na podstawie ustawy Pzp, o ile zamawiający w ogłoszeniu o zamówieniu lub dokumentach zamówienia (np. specyfikacji warunków zamówienia) określi w postaci jasnych, precyzyjnych i jednoznacznych postanowień umownych, rodzaj i zakres robót zamiennych, warunki wprowadzenia robot zamiennych, o ile roboty zamienne nie będą prowadzić do takich zmian, które modyfikowałyby ogólny charakter umowy.

Zamawiający przewidział i jasno sprecyzował w jakich przypadkach mogą wystąpić roboty dodatkowe lub zamienne. W przedmiotowym przypadku pierwotne rozwiązanie projektowe nie było możliwe do realizacji w związku z tym zostało zaproponowane nowe różne od poprzedniego, które było niezbędne do prawidłowej realizacji zadania podstawowego.

Podsumowując, konieczność zastosowania innego rozwiązania oraz konieczność zmiany technologii i zwiększenia ilości materiałów, z punktu widzenia technicznego, formalnego i prawnego spełniła kryterium roboty dodatkowej lub też zamiennej objętej dodatkowym wynagrodzeniem.

dr inż. Rafał Dybicz