UZP – jak urząd i Prezes Urzędu Zamówień Publicznych pilnują publicznych pieniędzy?
UZP, jako urząd centralny, nie jest najważniejszym organem państwowym powołanym do tworzenia i kontroli procedur udzielania zamówień publicznych. UZP jest organem pomocniczym dla Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych. Jakie zadania ma UZP, a jakie uprawnienia Prezes UZP?
W artykule:
- UZP ma przedwojenne korzenie
- UZP i Prawo zamówień publicznych
- Zadania UZP
- Prezesa UZP wspomaga Rada Zamówień Publicznych
- UZP a Krajowa Izba Odwoławcza (KIO)
- UZP i Prezes UZP w konflikcie z wykonawcami
UZP ma przedwojenne korzenie
To oczywiste, że wydawanie przez Państwo publicznych pieniędzy powinno być pod kontrolą. Służą temu liczne urzędy i organy, które dzięki swoim wyselekcjonowanym kompetencjom pilnują poprawności wszelkich procedur. Nie inaczej jest ze sferą zamówień publicznych, obarczoną dodatkowo etykietami: kryminogenne i korupcjogenne.
Choć UZP funkcjonuje stosunkowo od niedawna, to pierwsze zapisy w prawie regulujące procedury zamówień pojawiły się w Polsce w 1933 roku, wraz z ustawą o dostawach i robotach na rzecz Skarbu Państwa, samorządu oraz instytucji prawa publicznego, następnie w 1937 roku została ona uzupełniona przez rozporządzenie Rady Ministrów. Po wojnie pierwszym takim aktem była ustawa o dostawach i robotach na rzecz Skarbu Państwa, samorządu oraz niektórych kategorii osób prawnych, która weszła w życie w roku 1948. Jak podkreślają znawcy tematu, ustawa ta jawnie dyskryminowała sektor prywatny, gdyż zamówienia bezprzetargowe były dostępne wyłącznie w ramach sektora uspołecznionego. Przedsiębiorca prywatny mógł być brany pod uwagę dopiero wtedy, gdy zamówienie publicznego nie mogło być zrealizowane przez przedsiębiorstwo państwowe. co było jawną dyskryminacją sektora prywatnego. Dla przedsiębiorców prywatnych zamówienia publiczne były dostępne tylko wtedy, gdy nie mogły być wykonane przez jednostki gospodarki uspołecznionej. W 1957 roku uchwalono ustawę o dostawach, robotach i usługach na rzecz jednostek państwowych. I taki stan prawny istniał do 1983 roku, gdy tę ustawę uchylono i jak czytamy na stronie UZP, „od tego momentu instytucje publiczne nie miały obowiązku stosowania ustawowo regulowanych procedur. Kwestia zamówień była uregulowana w niektórych przepisach resortowych, jednak były one bardzo zróżnicowane i niespójne”.
UZP i Prawo zamówień publicznych
Po zmianie ustrojowej w 1989 roku nie od razu pojawiła się potrzeba regulacji zasad wydawania środków publicznych. Prace nad nowym systemem prawnym zostały rozpoczęte dopiero w 1991 roku. Ustawę o zamówieniach publicznych uchwalono 10 czerwca 1994 roku, a zaczęła ona obowiązywać od 1 stycznia 1995, pojawiły sie wraz z nim takie oragany jak UZP i Prezes UZP. Ustalone wówczas zasady wydawania środków publicznych dotyczyły wszystkich publicznych pieniędzy, bez względu na kwotę, jednak szybko wniesiono w tym względzie poprawkę, wprowadzając przesłankę stosowania trybu zamówienia z wolnej ręki, jeżeli wartość zamówienia nie przekraczała kwoty 1000 ECU (ECU – ówczesna jednostka rozliczeniowa w Europejskim Systemie Monetarnym). Potem ten próg oczywiście został kilka razy podwyższony.
Obok ustawy Prawo budowlane, ustawa Prawo zamówień publicznych jest jedną z najczęściej nowelizowanych. Zmiany te wynikają z konieczności dostosowywania przepisów do nowych warunków społecznych i gospodarczych, a po wejściu Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku, również do prawa unijnego.
Najbardziej znaczące nowelizacje ustawy o zamówieniach publicznych zostały uchwalone w latach: 1997, 1999, 2000, 2001, 2002 oraz 2003. Do dzisiaj systematycznie poprawiany jest system udzielania zamówień publicznych, przebieg postępowania oraz wymagania co do stron biorących w nim udział. Jak podaje UZP, prawdopodobnie w 2018 roku pojawi się całkiem nowa ustawa o zamówieniach publicznych, bo tej z 1994 roku nie da się już dalej nowelizować.
Z Prawa zamówień publicznych najwięcej korzysta jak dotychczas GDDKiA oraz firmy biorące udział w przetargach na budowę dróg w Polsce. Drugim potężnym inwestorem zastępczym są PKP PLK.
Zadania UZP
Urząd Zamówień Publicznych jest jednostką budżetową powołaną do tzw. obsługi Prezesa UZP, który z kolei jest centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach zamówień publicznych.
UZP przede wszystkim:
- przygotowuje i opiniuje projekty aktów prawnych dotyczących zamówień publicznych,
- wykonuje kontrole w ramach uprawnień Prezesa UZP,
- przeprowadza analizy funkcjonowania systemu zamówień publicznych w Polsce,
- upowszechnia wiedzę z zakresu zamówień publicznych (np. organizacja szkoleń i konferencji, działalność wydawnicza),
- wydaje w wersji elektronicznej Biuletyn Zamówień Publicznych,
- ma zapewnić warunki ochrony prawnej w ramach procedury odwoławczej,
- w zakresie zamówień publicznych współpracuje na arenie międzynarodowej.
W związku z wykonywanymi zadaniami, UZP został podzielony organizacyjnie na departamenty: prawny, kontroli zamówień publicznych, Unii Europejskiej i współpracy międzynarodowej, informacji, edukacji i analiz systemowych, są także biura odwołań i organizacyjno-finansowe oraz jednostka audytu wewnętrznego i inspektor ochrony danych. Głównym źródłem dochodów UZP są środki z uzyskanych wpisów od odwołań wnoszonych w postępowaniu odwoławczym o udzielenie zamówienia publicznego. W 2016 roku wydatki UZP wyniosły 29 mln zł, a dochody 21,9 mln zł. W ustawie budżetowej na 2017 wydatki UZP zaplanowano w wysokości 33,7 mln zł, a dochody 28,5 mln zł.
Na czele UZP stoi Prezes UZP. Nadzór nad Prezesem UZP sprawuje minister właściwy do spraw gospodarki. Od 18 grudnia 2018 prezesem UZP jest Hubert Nowak.
Organem doradczym i opiniodawczym Prezesa UZP jest Rada Zamówień Publicznych, której członków powołuje i odwołuje minister właściwy do spraw gospodarki.
Prezesa UZP wspomaga Rada Zamówień Publicznych
Rada Zamówień Publicznych jest organem doradczo-opiniodawczym Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych. Do zadań Rady należy:
- wyrażanie opinii w szczególnie istotnych sprawach systemu zamówień publicznych, przedstawionych jej przez Prezesa UZP;
- opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących zamówień;
- opiniowanie rocznego sprawozdania Prezesa UZP o funkcjonowaniu systemu zamówień;
- ustalanie zasad etyki zawodowej osób wykonujących określone w ustawie zadania w systemie zamówień publicznych.
UZP a Krajowa Izba Odwoławcza
UZP tworzy prawo regulujące udzielanie zamówień publicznych a Krajowa Izba Odwoławcza rozpoznaje odwołania wnoszone w toku tych postępowań, a zatem w pewnym sensie weryfikuje literę prawa z praktyką. KIO powstała dopiero w 2007 roku, w wyniku kolejnej nowelizacji Prawa zamówień publicznych (wcześniej taką funkcję pełniły zespoły arbitrów).
Postępowanie przed KIO ma charakter postępowania przed sądem polubownym. Od orzeczenia KIO przysługuje skarga do sądu okręgowego, właściwego dla siedziby zamawiającego.
W składzie KIO jest nie więcej niż 100 członków, których powołuje i odwołuje minister właściwy do spraw gospodarki. Kandydaci do KIO muszą spełniać ustawowe wymagania, a w jej skład wchodzą osoby z najlepszymi wynikami uzyskanymi w postępowaniu kwalifikacyjnym. Na czele KIO stoją prezes i wiceprezes, których na trzyletnią kadencję, na wniosek Prezesa UZP, powołuje minister właściwy do spraw gospodarki.
UZP i Prezes UZP w konflikcie z wykonawcami
Prawo zamówień publicznych jest w Polsce potrzebne, jednak oczekiwania, szczególnie wykonawców uczestniczących w budowie dróg w Polsce, wciąż są dalekie od stosowanych praktyk. Rynek zamówień publicznych na początku przeważył na stronę zamawiającego, przez co podpisywane umowy niemal wszystkie ryzyka związane z realizacją kontraktu umieszczały po stronie wykonawcy. Dodatkowo, wykonawcy domagali się od Prezesa UZP, by tak zmienić kryteria oceny oferty, by to nie tylko cena była kryterium najważniejszym, ale np. również gwarantowana jakość, okres gwarancyjny, zastosowane nowatorskie rozwiązania. Zgłaszana była również pilna potrzeba wprowadzenia prekwalifikacji firm zgłaszających się do przetargów, by wyeliminować z nich tzw. „firmy w teczkach”, które wygrywały postępowania najniższą ceną, ale w Polsce nie miały własnego potencjału wykonawczego. Zatrudniały potem często wielu podwykonawców, bez doświadczenia w danej dziedzinie. Dało to efekt zerwanych kontraktów lub niską jakość wykonanych zadań. Poprawianie relacji pomiędzy stronami zamówień publicznych trwa, a jak podkreślają wykonawcy UZP (jak również GDDKiA) to trudny negocjator.
