Jak odrzucić spadek 2023? Kiedy przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza? Co się opłaca?

Spadek zazwyczaj kojarzy się z przysporzeniem majątkowym na rzecz spadkobiercy. Niestety, w rzeczywistości często zdarza się, że zamiast aktywów zmarły pozostawia po sobie różnego rodzaju zobowiązania finansowe. W efekcie spadkobierca nie tylko nic nie dostanie, ale będzie jeszcze musiał spłacać zaciągnięte przez spadkodawcę długi. Rozwój sytuacji zależy od tego, jaką decyzję spadkobierca podejmie po otwarciu spadku. Kiedy można odrzucić spadek?

Spis treści

1. Czy spadkobierca może odrzucić spadek?
2. Spadkobiercy ustawowi a testamentowi
3. Odrzucenie czy przyjęcie spadku 2023 - co może zrobić spadkobierca?
4.  Proste przyjęcie spadku
5. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza
6. Odrzucenie spadku 2023 - zasady
7. Konsekwencje odrzucenia spadku przez spadkobiercę
8. Kiedy można odrzucić spadek?
9. Gdzie złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku?
10. Co zawrzeć w oświadczeniu o odrzuceniu spadku?
11. Ile kosztuje oświadczenie o odrzuceniu spadku?

Czy spadkobierca może odrzucić spadek?

Otrzymanie spadku nie jest równoznaczne z koniecznością jego przyjęcia. Zarówno spadkobierca testamentowy jak i ustawowy ma możliwość odrzucenia spadku, jeśli obawia się, że osoba zmarła poza aktywami posiadała również długi. Z jednej strony pozwoli mu to uniknąć odpowiedzialności za zobowiązania finansowe spadkodawcy, jednak z drugiej uniemożliwi przejęcie wchodzących w skład masy spadkowej dobrodziejstw.

• Podatek od darowizny 2023 - kiedy zapłacisz podatek od darowizny od rodziców?

Spadkobiercy ustawowi a testamentowi

W zależności od tego, czy osoba zmarła spisała testament, czy też nie, mamy do czynienia ze spadkobiercami testamentowymi lub ustawowymi.

Spadkobiercy testamentowi to osoby wymienione przez spadkodawcę (w odpowiedniej kolejności) w testamencie. Jeśli jedna z takich osób odrzuca swoją część spadku, przypada ona pozostałym w częściach odpowiadających ich udziałowi w spadku. "Pozostali" również mogą odrzucić tę część spadku i wówczas przechodzi ona na spadkobierców ustawowych.

O spadkobiercach ustawowych mówimy, gdy osoba zmarła nie zdecydowała się na sporządzenie testamentu. Prawo spadkowe przewiduje wówczas następującą kolejność dziedziczenia spadkobierców ustawowych:

• małżonek i dzieci (lub zstępni dziecka, jeśli nie dożyło ono otwarcia spadku),
• zstępni dzieci (wnuki spadkodawcy),
• rodzice, rodzeństwo, ich zstępni i wstępni,
• gmina lub Skarb Państwa (jeśli brak powyższych uprawnionych).

Odrzucenie czy przyjęcie spadku 2023 - co może zrobić spadkobierca?

Zarówno spadkobiercy testamentowi, jak i ustawowi nabywają spadek z chwilą jego otwarcia, czyli z chwilą śmierci spadkodawcy. Nie jest to jednak nabycie definitywne. W polskim prawie obowiązuje bowiem tzw. zasada autonomii woli, która polega na tym, że żadnych praw i obowiązków w sferze prawa cywilnego nie nabywa się wbrew woli osoby zainteresowanej. Dotyczy to także stosunków w zakresie prawa spadkowego - spadkobierca nabywa spadek tylko w przypadku gdy sobie tego życzy. A zatem, to czy i w jakiej formie przyjmie spadek zależy od jego decyzji. Przed jej podjęciem warto więc zorientować się, jakie były zasoby testatora i czy nie są zadłużone.

Autonomią woli spadkobiercy objęty jest zarówno sam fakt przyjęcia lub odrzucenia spadku, jak i decyzja co do tego, w jakim zakresie spadkobierca zamierza odpowiadać za długi spadkowe. Trzeba pamiętać, że jeśli długi spadku przekraczają jego aktywa, przyjęcie spadku może łączyć się z poważnym ryzykiem ekonomicznym. Ponieważ spadkobierca zazwyczaj nie zna szczegółów dotyczących zobowiązań zaciągniętych przez spadkodawcę, ustawodawca wprowadził przepisy gwarantujące mu stosowną ochronę przed nieznanym ryzykiem. Zgodnie z art. 1012 kodeksu cywilnego po otwarciu spadku spadkobierca ma do wyboru trzy możliwości:

• może przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (tzw. proste przyjęcie spadku lub przyjęcie spadku wprost),
• może przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku (tzw. przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza),
• może odrzucić spadek.

 Proste przyjęcie spadku

Pierwsza możliwość spadkobiercy to proste przyjęcie spadku. Podejmując taką decyzję spadkobierca wchodzi w posiadanie dziedziczonych dóbr bez żadnych ograniczeń. Oznacza to, że przyjmuje na siebie odpowiedzialność także za wszystkie długi spadkowe osoby zmarłej i odpowiada za nie całym swoim majątkiem. Jeśli zobowiązania zmarłego przekraczają wartość spadku, spadkobierca będzie musiał je spłacać.

Jeśli np. spadkobierca ma w testamencie zapisaną firmę po spadkodawcy, to przed podjęciem decyzji o przyjęciu spadku powinien sprawdzić, w jakim jest ona stanie – ustalić, czy wchodzące w jej skład nieruchomości, maszyny i pozostały majątek wystarczą na spłatę wierzycieli. Niewykluczone bowiem, że do takiej schedy trzeba będzie dołożyć sporo własnych pieniędzy.

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza

Kolejna możliwość to przyjęcie spadku z tzw. dobrodziejstwem inwentarza. Taka forma dziedziczenia pozwala ograniczyć odpowiedzialność za długi spadkodawcy, tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza lub spisie inwentarza stanu czynnego spadku.

Przez stan czynny spadku należy rozumieć jego aktywa, czyli składniki majątku, które powiększają jego wartość. Będzie to na przykład nieruchomość, samochód czy pieniądze. Do pasywów spadku zaliczają się zaś wszelkiego rodzaju obciążenia, takie jak długi.

Spadkobierca nie będzie więc oddawał wierzycielom więcej, niż otrzymał po spadkodawcy, a właściwie więcej niż warte są aktywa przyjętego majątku. Trzeba jednak pamiętać, że w tym wypadku spadek nie wzbogaci dziedziczącego.

Jeśli więc dla przykładu spadkobierca odziedziczył majątek warty 200 tys. zł a długi spadkodawcy wynosiły 300 tys. zł, to przy przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca będzie odpowiadał do kwoty 200 tys. zł i wierzyciele nie będą mogli od niego wyegzekwować więcej (jak w przypadku prostego przyjęcia spadku).

Należy też pamiętać o tym, że przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza wiąże się dla spadkobiercy z całym szeregiem komplikacji związanych ze sporządzaniem inwentarza spadku. Stąd też, jeżeli zachodzi pewność przeciążenia spadku długami, to z punktu widzenia spadkobiercy o wiele bardziej praktyczne jest odrzucenie spadku. 

Odrzucenie spadku 2023 - zasady

I wreszcie ostatnia możliwość spadkobiercy to odrzucenie spadku. Może to zrobić zarówno spadkobierca testamentowy, jak i ustawowy. Taką decyzję warto podjąć, gdy długi spadkowe są duże, a wartość spadku niewielka. W praktyce spadkobiercy najczęściej odrzucają spadek, właśnie po to, by uniknąć odpowiedzialności za zobowiązania finansowe zmarłego.

Poza względami ekonomicznymi przyczyny odrzucenia spadku mogą też leżeć w sferze moralnej. Spadkobierca może odrzucić spadek z powodu urazu, jaki żywi do spadkodawcy albo przeciwnie z powodu skrupułów wynikających z własnych przeszłych zachowań względem spadkodawcy, albo względem innych spadkobierców. Powodem odrzucenia spadku przez spadkobiercę testamentowego może być poczucie, iż przyjęcie przez niego spadku krzywdzi innych członków rodziny (spadkobierców ustawowych) i chęć przekazania im swojego udziału spadkowego z pominięciem długotrwałej i skomplikowanej procedury działu spadku.

Przy dziedziczeniu ustawowym przyczyną odrzucenia spadku może być również intencja dokonania przysporzenia na rzecz zstępnych odrzucającego. U podłoża takiej decyzji mogą też tkwić motywy natury podatkowej. Ponadto odrzucenie spadku może być dobrym rozwiązaniem w przypadku, gdy spadkodawca zawarł w testamencie uciążliwe dla spadkobiercy zapisy lub polecenia jak na przykład nakaz przelewania co miesiąc pewnej sumy na rzecz osoby trzeciej. Odrzucenie spadku w takim przypadku spowoduje, że spadkobierca będzie dziedziczył ustawowo, a tym samym nie będzie zobligowany do spełnienia narzuconej w testamencie woli spadkodawcy.

Konsekwencje odrzucenia spadku przez spadkobiercę

Konsekwencje odrzucenia spadku przez spadkobiercę ustawowego różnią się w zależności od rodzaju jego pokrewieństwa ze spadkodawcą. I tak jeśli spadkobierca jest jedynym zstępnym spadkodawcy, to po odrzuceniu przez niego spadku dziedziczą spadkobiercy powołani z ustawy w następnej kolejności.

W przypadku gdy spadkobierca odrzucający spadek jest dzieckiem spadkodawcy i ma swoich zstępnych, to udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Zasada ta znajduje odpowiednie zastosowanie do dalszych zstępnych.

Jeśli spadkodawca jest jednym z rodziców spadkodawcy, jego udział przechodzi na rodzeństwo spadkodawcy w częściach równych. Gdy spadkobierca jest jednym z rodzeństwa spadkodawcy mającym zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, otrzymują jego zstępni, a podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.

W przypadku spadkobiercy będącego jednym z dziadków spadkodawcy mającym zstępnych, przypadający mu udział spadkowy po odrzuceniu spadku przechodzi na jego zstępnych, a podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału spadku między zstępnych spadkodawcy. I wreszcie, jeśli spadkobierca jest jednym z dziadków niemającym zstępnych – jego udział spadkowy przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.

W przypadku dziedziczenia testamentowego, jeśli spadek odrzucił jeden ze (co najmniej dwóch) spadkobierców powołanych w testamencie, przeznaczony dla niego udział przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przysługujących im udziałów. Jest to tzw. przyrost. Trzeba tu jednak zaznaczyć, że wchodzi on w grę tylko w przypadku braku odmiennej woli spadkodawcy.

Owa odmienna wola spadkodawcy może natomiast polegać na tym, że w swoim testamencie:

powoła spadkobiercę podstawionego na miejsce spadkobiercy, który nie zechce (bo spadek odrzuci) lub nie będzie mógł (bo nie dożyje otwarcia spadku) dziedziczyć albowyłączy przyrost – wówczas następuje dziedziczenie ustawowe udziału przeznaczonego dla spadkobiercy, który nie chce lub nie może dziedziczyć.W przypadku gdy spadek odrzucą wszyscy spadkobiercy testamentowi (w szczególności – jedyny spadkobierca powołany testamentem), dojdzie do dziedziczenia ustawowego.

Kiedy można odrzucić spadek?

Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania.

Jeżeli przed upływem terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku spadkobierca zmarł nie złożywszy takiego oświadczenia, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone przez jego spadkobierców. Termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej aniżeli termin do złożenia oświadczenia co do spadku po zmarłym spadkobiercy.

Zasada niepodzielności przyjęcia spadku

W polskim prawie obowiązuje tzw. zasada niepodzielności przyjęcia lub odrzucenia spadku. Polega ona na tym, że spadkobierca powinien spadek przyjąć albo odrzucić w całości. Zasada ta doznaje jednak wyjątków, przy czym przepisy są w tym zakresie bardzo mylące. W art. 1014 § 3 kodeksu cywilnego ustawodawca stwierdza wprost, że istnieją jedynie dwa przypadki, na tle których może dojść do przyjęcia spadku tylko w części:

1) spadkobierca testamentowy może przyjąć udział spadkowy przypadający mu z tytułu podstawienia, niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału przypadającego mu z innego tytułu (art. 1014 § 1 kodeksu cywilnego); oraz

2) spadkobierca może odrzucić udział przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu (art. 1014 § 2 kodeksu cywilnego).

Można by zatem wnioskować, że poza sytuacjami związanymi z podstawieniem i przyrostem spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić. Tymczasem, w myśl art. 1022 kodeksu cywilnego, spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy, może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć go jako spadkobierca ustawowy. Dlatego też w praktyce przepis ten należy traktować jako trzeci wyjątek od zasady niepodzielności dziedziczenia.

Ważne! Jeśli spadkobierca został powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy, to ma prawo odrzucić spadek jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć go jako spadkobierca ustawowy.

Gdzie złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku?

Spadkobierca ma możliwość wyboru, gdzie złoży oświadczenie o przyjęciu albo odrzuceniu spadku. Może tego dokonać:

• przed notariuszem,
• w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie, lub
• w sądzie spadku w toku postępowania o stwierdzenie praw do spadku. 

Sądem spadku jest:

• sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, albo
• sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część – jeżeli miejsca zwykłego pobytu w Polsce spadkodawcy nie da się ustalić, albo
• sąd rejonowy dla m.st. Warszawy – w braku powyższych podstaw.

Sprawy o stwierdzenie nabycia spadku należą do postępowania nieprocesowego. Rozpoznają je sądy rejonowe.

Przed notariuszem można złożyć oświadczenie o przyjęciu albo o odrzuceniu spadku:

• jako odrębne oświadczenie w formie aktu notarialnego,
• jako oświadczenie złożone do protokołu dziedziczenia.
• Jeżeli od dnia otwarcia spadku nie upłynęło 6 miesięcy, w protokole dziedziczenia należy zamieścić oświadczenia spadkobierców o przyjęciu albo o odrzuceniu spadku, chyba że oświadczenia tej treści zostały już przez spadkobierców uprzednio złożone. W takiej sytuacji spadkobierca powinien zamieścić w oświadczeniu wzmiankę o dacie, miejscu i treści złożonych przez poszczególnych spadkobierców oświadczeń. Przepisy te stosuje się także do oświadczeń osób, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne.

Co zawrzeć w oświadczeniu o odrzuceniu spadku?

W oświadczeniu o odrzuceniu spadku należy zamieścić następujące informacje:

• imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce jego śmierci oraz miejsce jego ostatniego zamieszkania;
• tytuł powołania do spadku;
• treść złożonego oświadczenia – wyrażenie woli odrzucenia spadku.

Ponadto oświadczenie powinno zawierać informacje o wszelkich wiadomych spadkobiercy osobach należących do kręgu spadkobierców ustawowych, jak również o wszelkich testamentach (bez względu na to, czy spadkobierca uważa je za ważne czy nie), oraz dane dotyczące treści i miejsca przechowania testamentów.

Przy oświadczeniu należy złożyć wypis aktu zgonu spadkodawcy albo prawomocne orzeczenie sądowe o uznaniu za zmarłego lub o stwierdzeniu zgonu, jeżeli dowody te nie zostały już poprzednio złożone.

Ważne! Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne. Ponadto oświadczenie takie nie może być odwołane. 

Ile kosztuje oświadczenie o odrzuceniu spadku?

Decydując się na złożenie oświadczenia woli o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku przed notariuszem należy brać pod uwagę taksę notarialną, której maksymalna wysokość w przypadku aktu notarialnego dokumentującego takie oświadczenie wynosi obecnie 50 złotych. 

Natomiast w przypadku składania takiego oświadczenia przed sądem trzeba liczyć się tzw. opłatą stałą od wniosku o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w wysokości 100 złotych.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz. U. z 2021 r. poz. 1805 z późn. zm.)Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz. U. z 2022 r. poz. 1360 z późn. zm.)Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz. U. z 2022 r. poz. 1125 z późn. zm.)Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz. U. z 2022 r. poz. 1799 z późn. zm.)Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej (tekst jedn. Dz. U. z 2020 r. poz. 1473 z późn. zm.)