Obrona konieczna - czym jest? Obrona konieczna w Kodeksie Karnym. Zakres obrony koniecznej
Obrona konieczna polega na odparciu wdarcia się do domu, mieszkania lub ogrodzonego terenu. Nietykalność mieszkania, sfera prywatności oraz intymności, jak również prawo do decydowania o tym, kto przebywa w naszej nieruchomości to dobra podlegające ochronie prawnej na gruncie Kodeksu karnego oraz Kodeksu cywilnego. W prawie polskim obrona domu przed bezprawnym wtargnięciem objęta jest klauzulą bezkarności w granicach obrony koniecznej, uregulowanej przepisami Kodeksu karnego.
Prawo własności oraz ochrona lokatorów to głównie domena prawa cywilnego, niemniej jednak również i prawo karne zawiera przepisy, których celem jest ochrona domu przed bezprawną ingerencją z zewnątrz.
Obrona konieczna w Kodeksie karnym
W pierwszej kolejności należy przywołać art. 193 Kodeksu karnego, który penalizuje naruszenie tzw. miru domowego. Zgodnie z treścią przepisu, każdy kto wdziera się do cudzego domu, mieszkania, lokalu, pomieszczenia albo ogrodzonego terenu albo wbrew żądaniu miejsca takiego nie opuszcza, podlega karze grzywy, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Tak więc samo już wdzieranie się na teren cudzej posesji albo lokalu jest karalne. Obrona przed intruzem, patrząc z perspektywy osoby uprawnionej do zajmowania danej nieruchomości, może stanowić czyn zabroniony, jak np. w sytuacji, w której właściciel nieruchomości używa siły fizycznej lub broni palnej, aby wyprzeć intruza. W takich właśnie sytuacjach wkracza obrona konieczna, która – w zależności od okoliczności konkretnego przypadku – uchyla bezprawność albo karalność zachowania osoby broniącej się przed bezprawnym zamachem na dom lub mieszkanie.
Art. 25 Kodeksu karnego - klauzula bezkarności
Obrona przed bezprawnym zamachem na nasze domostwo może spowodować uszczerbek na zdrowiu sprawcy zamachu, jak np. zranienie intruza, a w skrajnych wypadkach jego śmierć. Do takich właśnie sytuacji zastosowanie znajduje klauzula bezkarności z § 2a art. 25 Kodeksu karnego, który traktuje o obronie koniecznej.
I tak, nie podlega karze ten, kto przekracza granice obrony koniecznej, odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren. Ponadto, klauzula bezkarności obejmuje również etap poprzedzający samo wdarcie się do naszej nieruchomości, gdyż można odpierać bezprawne zachowanie intruza, poprzedzone wdarciem się do chronionych miejsc (np. obrona odbywa się na odcinku między furtką w ogrodzeniu a drzwiami wejściowymi do domu).
Kodeks karny uchyla karalność czynów osoby broniącej domu lub mieszkania z tym zastrzeżeniem, że przekroczenie granic obrony koniecznej nie może być rażące. Obrona konieczna oraz rażące przekroczenie jej granic to pojęcia nieostre, które zawsze podlegają ocenie z uwzględnieniem konkretnych okoliczności faktycznych (uruchomienie alarmu, wybicie szyby) oraz emocji towarzyszących osobie broniącej swego domostwa.
Wypada przypomnieć, że jeszcze przed wprowadzeniem klauzuli bezkarności w §2a art. 25 Kodeksu karnego, sąd apelacyjny w Lublinie wprost stwierdził: "Oddanie strzału z małokalibrowej broni palnej w nogi sprawcy kradzieży z włamaniem, nawet od tyłu, po to aby uniemożliwić mu ostateczne zawładnięcie zabranego mienia, nie traci cech współmierności obrony koniecznej i nie świadczy o przekroczeniu jej granic."
Obrona konieczna w Kodeksie cywilnym
Również Kodeks cywilny przewiduje sytuacje, w których można powołać się na obronę konieczną, aby wyłączyć bezprawność działania, a konsekwencji uchylić się od cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej za szkody wynikłe wskutek zastosowanych środków obrony. Postrzelony włamywacz nie może więc żądać od broniącego się zwrotu kosztów leczenia, gdyż doznany uszczerbek nie wynika z działania bezprawnego.
Kodeks cywilny w art. 423 wprost stanowi: kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi.
Obrona konieczna w Kodeksie wykroczeń
Obrona konieczna służy przeciwko bezprawnym zamachom na nasz dom, mieszkanie, lokal użytkowy lub ogrodzony teren posesji. Warto pamiętać, że zachowanie intruza to nie tylko przestępstwa z Kodeksu karnego, takie jak przedstawione powyżej naruszenie miru domowego czy też kradzież z włamaniem. Również Kodeks wykroczeń zawiera liczne przepisy, które mają za przedmiot ochrony naszą prywatność oraz wolność od ingerencji w sferę zamieszkania.
I tak, art. 51 § 1 Kodeksu wykroczeń sankcjonuje zakłócanie porządku: kto krzykiem, hałasem, alarmem lub innym wybrykiem zakłóca spokój, porządek publiczny lub spoczynek nocny podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.
Wykroczeniem jest również bezprawna ingerencja w inne przestrzenie, aniżeli dom lub mieszkanie. Stosownie do treści art. 157 § 1 Kodeksu wykroczeń: kto wbrew żądaniu osoby uprawnionej nie opuszcza lasu, pola, ogrodu, pastwiska, łąki lub grobli, podlega karze grzywny do 500 złotych lub karze nagany.
Przed tymi wszystkimi zamachami na dobra chronione prawem mamy prawo się bronić, w ramach obrony koniecznej. Należy mieć oczywiście na uwadze, aby obrona była rzeczywiście konieczna i proporcjonalna do stopnia zamachu, zwłaszcza w zakresie doboru środków obrony.
Skoro mój dom jest moją twierdzą, to zawsze mam prawo go bronić. Nawiasem mówiąc, obrona konieczna wywodzi się ze średniowiecznej instytucji „początku”: ten kto dał początek zwadzie, musiał liczyć się z tym, że dozna szkody wskutek zwady, którą sam wywołał. W ten sposób prawo do obrony zamku przekształciło się w prawo do obrony domu, który niezależnie od szerokości geograficznej winien pozostać twierdzą.
Źródło:
- Kodeks cywilny, Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe (art. 140 i następne) oraz ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego.
- Nowelizacja Kodeksu karnego z 8 grudnia 2017 r. weszła w życie 19 stycznia 2018 r.
- Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 28 września 1999 r., sygnatura akt. II AKa 101/99, OSA 2000, z. 7-8, poz. 60.
- Obwieszczenie Marszałka Sejmu RP z dnia 28 września 2022 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy - Kodeks wykroczeń, Dz.U. z 2022 r., poz. 2151.
