Odstąpienie od umowy o roboty budowlane w praktyce
W przypadku umowy o roboty budowlane podobnie jak w innych stosunkach umownych polski system dopuszcza możliwość zerwania umowy. Jednak w zależności od okoliczności jakie zachodzą mają zastosowanie różne jego tryby. Kodeks cywilny w tym zakresie rozróżnia trzy metody zerwania umów tj. rozwiązanie umowy, wypowiedzenie umowy oraz odstąpienie od umowy.
Spis treści
- Odstąpienie od umowy o roboty budowlane
- Odpowiednie stosowanie przepisów o umowie o dzieło
- Odstąpienie od umowy o roboty budowlane w praktyce
- Prawo odstąpienia w Kodeksie cywilnym
Umowa o roboty budowlane należy do tzw. umów nazwanych, uregulowanych odrębnie w Kodeksie cywilnym (Dz. U. z 1964 r. nr 16, poz. 63 ze zm.). Regulacje w tym zakresie zawarte są w art. 647–658 KC. Co do zasady przepisy wymienianych artykułów Ustawy Kodeks cywilny dotyczy inwestycji budowlanych, które wymagają opracowania projektu, i uzyskania pozwolenia na budowę czy też dokonania odpowiedniego zgłoszenia.
Samodzielność umowy o roboty budowlane w stosunku do innych stosunków prawnych w polskim systemie prawnym jest dosyć mocno zaznaczona. Przykładowo odrębność rodzajowa umowy o roboty budowlane i umowy o dzieło została podkreślona w uchwale Sądu Najwyższego z 11 stycznia 2002 r. (sygn. akt III CZP 63/01). W tym zakresie wart jest również przytoczenia wyrok Sądu najwyższego z dnia 26 września 2012 r. (sygn. akt II CSK 84/12). Sąd Najwyższy wskazał, że przedmiotem umowy o roboty budowlane jest przedsięwzięcie o większych rozmiarach, zindywidualizowanych właściwościach – zarówno fizycznych, jak i użytkowych, z reguły powiązane z wymaganiem projektowania i zinstytucjonalizowanym nadzorem.
Odstąpienie od umowy o roboty budowlane
W przypadku umowy o roboty budowlane polskie prawo także dopuszcza możliwość zerwania umowy. Jednak w zależności od okoliczności jakie zachodzą mają zastosowanie różne jego tryby. Kodeks cywilny w tym zakresie rozróżnia trzy metody zerwania umów tj:
- rozwiązanie umowy,
- wypowiedzenie umowy,
- odstąpienie od umowy.
Rozwiązanie umowy związane jest z podstawową zasadą zawierania umów, a mianowicie z zasadą swobody umów w myśl art. 353(1) Kodeksu Cywilnego. Ten sposób zerwania umowy jest realizowany zazwyczaj polubownie. Rozwiązać umowę można w dowolnym czasie. Bez znaczenia jest w tym przypadku czy umowa przewidywała możliwość zakończenia stosunku umownego, czy też nie. Na podstawie porozumienia stron można rozwiązać każdą umowę, jednak jest to zazwyczaj rzadki przypadek.
Wypowiedzenie umowy, to czynność jednostronna i nie zależy od zgody drugiej strony. W tym przypadku bardzo istotne znaczenie mają ustalenia umowne wypowiedzenia, określające takie kwestie, jak tryb, czy skutki wypowiedzenia umowy. W czasie wypowiedzenia umowa nadal obowiązuje strony, które muszą realizować postanowienia, chyba, że strony ustalą inaczej. Ważne, aby tworząc umowę przewidzieć tryby wypowiedzenia oraz okres wypowiedzenia. W przypadku braku takich regulacji należy sięgnąć do zasad ogólnych Kodeksu Cywilnego.
Odstąpienie od umowy to najczęściej spotykany w budownictwie tryb zerwania stosunku prawnego. Może mieć zastosowanie w sytuacji, gdy wynika to z ustawy lub z umowy. Umowne prawo odstąpienia podobnie jak w przypadku wypowiedzenia polega na jednostronnym rozwiązaniu umowy dokonanym na podstawie uregulowań umownych, które w szczególności powinny określać:
- termin odstąpienia oraz
- wskazanie stron, którym prawo to będzie przysługiwać.
Warto podkreślić, że w przypadku umowy o roboty budowlane odstąpić od umowy można zarówno na podstawie umowy, jak i ustawy. W przypadku odstąpienia na podstawie umowy będzie obowiązywała zasada wyrażona w art. 395 § 1 „Zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia” Kodeksu cywilnego, która dopuszcza, że można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Kolejne możliwości odstąpienia od umowy przez zamawiającego lub wykonawcę wynikają z Kodeksu cywilnego.
Odpowiednie stosowanie przepisów o umowie o dzieło
Bardzo istotną z punktu widzenia możliwości odstąpienia od umowy przez zamawiającego jest regulacja zawarta w § 1 art. 656. Kodeksu cywilnego zatytułowanego „Odpowiednie stosowanie przepisów o umowie o dzieło”. Wskazuje ona, że w przypadku opóźnienia się przez wykonawcę z rozpoczęciem robót lub wykończeniem obiektu albo wykonywania przez wykonawcę robót w sposób wadliwy lub sprzeczny z umową, do rękojmi za wady wykonanego obiektu, jak również do uprawnienia inwestora do odstąpienia od umowy przed ukończeniem obiektu stosuje się przepisy o umowie o dzieło.
Zapis ten w konkretnych sytuacjach pozwala na przywołanie innych przepisów dotyczących umów o dzieło, które można zastosować do umowy o roboty budowlane. Jednym z tych przepisów jest art. 635 w którym ustawodawca wskazał, że jeżeli przyjmujący zamówienie, czyli wykonawca, opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu wykonania.
W takim przypadku warto się do takiego odstąpienia dobrze przygotować, bo istnieje duże prawdopodobieństwo, że sprawa trafi na wokandę sądową.
Odstąpienie od umowy o roboty budowlane w praktyce
Jak przygotować się do odstąpienia od umowy o roboty budowlane? Należy szczegółowo przeanalizować harmonogram i wykazać, że ukończenie robót budowlanych w terminie będzie niemożliwe. Koniecznie trzeba też przez czas realizacji dokumentować przebieg realizacji prac budowlanych, prowadzić ewidencję zdarzeń na budowie oraz zbierać korespondencję kontraktową. Bardzo ważnym z punktu widzenia dowodowego będzie przebieg realizacji w dzienniku budowy.
Z punktu widzenia możliwego sporu sądowego warto również zlecić wykonanie odpowiedniej ekspertyzy przebiegu prac budowlanych oraz harmonogramu niezależnemu rzeczoznawcy budowlanemu lub biegłemu z dziedziny budownictwa w trybie opinii prywatnej.
W zakresie przedstawianych przez strony prywatnych opinii, stosuje się art. 3 Kodeksu Postępowania Cywilnego. Nie są one dowodem z opinii biegłego, ale stanowią istotny element materiału procesowego i co do zasady powinny być również udostępnione stronie przeciwnej. Prywatne opinie opracowane na zlecenie stron przed wszczęciem procesu, czy w jego toku, są wyjaśnieniem ich stanowiska.
Prywatna ekspertyza stanowi często przesłankę przemawiającą za koniecznością dopuszczenia przez sąd dowodu z opinii innego biegłego. Każda ze stron w swoim dobrze rozumianym interesie powinna w toku postępowania wyrażać jakieś opinie na temat materii objętej sporem, komentować stanowisko zawarte przez przeciwnika (art. 230 KPC) i podpierać prezentowane tezy własnymi dowodami, które sąd zgodnie art. 232 KPC traktuje jak każdy inny dowód pochodzący od strony.
Sąd zgodnie z art. 244 KPC jest związany wyłącznie treścią dokumentów urzędowych, natomiast dokument prywatny zgodnie z art. 245 KPC stanowi dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie tj. składając jakikolwiek dokument do sprawy strona "mówi czego chce" - a sąd ma za zadanie ocenić jej stanowisko.
Warte jest tutaj przytoczenie pełniej treści Orzeczenia Sądu Najwyższego w którym stwierdzono: "Przedstawianie przez strony prywatnych opinii, do których stosuje się art. 253 KPC. jest zjawiskiem procesowym coraz częstszym. Niewątpliwie nie będąc dowodem z opinii biegłego stanowią one element materiału procesowego i powinny być udostępnione stronie przeciwnej. Prywatne ekspertyzy opracowane na zlecenie stron przed wszczęciem procesu, czy w jego toku są wyjaśnieniem, z uwzględnieniem wiadomości specjalnych, ich stanowiska. Prywatna ekspertyza może stanowić przesłankę przemawiającą za koniecznością dopuszczenia wielu dowodów w sprawie, potwierdzonych w opinii czy ekspertyzie przez osobę zaufania publicznego biegłego rzeczoznawcę budowlanego."
Prawo odstąpienia w Kodeksie cywilnym
Umowne prawo do odstąpienia przez zamawiającego wynika również z regulacji zawartych w art. 491 § 1 Kodeksu cywilnego. Przepis ten stanowi, że „Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.”
W opisanym artykule jest napisane, że jeżeli w zwłokę popadnie dłużnik w tym przypadku wykonawca, wierzyciel czyli zamawiający może wybrać między trzema rozwiązaniami. Po pierwsze zamawiający może domagać się wykonania zobowiązania i przysługują mu wówczas uprawnienia do żądania naprawienia szkody wynikłej że zwłoki, a w razie niewykonania zobowiązania przez wykonawcę może żądać naprawienia szkody wynikłej z tego faktu. Po drugie wierzycielowi przysługują też uprawnienia do wykonania zastępczego. Znajdą tu zastosowanie art. 479 i 480 Kodeksu cywilnego. Po trzecie zamawiający może od umowy odstąpić. Jednym słowem w razie zwłoki wykonawcy przepisy art. 491 § 1 oraz art. 492 k.c. przyznają inwestorowi uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej, określając przesłanki dla skorzystania z tej możliwości.
W przypadku odstąpienia od umowy przez zamawiającego zastosowanie znajdą również art. 636 kc Wadliwe lub sprzeczne z umową wykonywanie dzieła, art. 637 kc Rękojmia za wady dzieła), oraz art. 644 Odstąpienie za zapłatą wynagrodzenia. Oczywiście w każdym z tych przypadków mocnym dowodem będzie opinia prywatna przygotowana przez biegłego sądowego lub rzeczoznawcę budowlanego.
W przypadku możliwości odstąpienia od umowy przez wykonawcę między innymi ma zastosowanie regulacja zawarta w § 1 art. 6494 zatytułowanego „Nieuzyskanie od inwestora żądanej gwarancji zapłaty”. Jest tam stwierdzone, że jeżeli wykonawca nie uzyska żądanej gwarancji zapłaty w wyznaczonym przez siebie terminie, jednak nie krótszym niż 45 dni, uprawniony jest do odstąpienia od umowy z winy inwestora ze skutkiem na dzień odstąpienia.
Kolejnym istotnym artykułem w Kodeksie cywilnym dającym możliwość odstąpienia od umowy przez wykonawcę jest art. 640. Brak współdziałania zamawiającego. Stwierdzono tam, że jeżeli do wykonania dzieła (w naszym przypadku realizacja obiektu budowlanego) potrzebne jest współdziałanie zamawiającego, a tego współdziałania brak, przyjmujący zamówienie, czyli wykonawca, może wyznaczyć zamawiającemu odpowiedni termin z zagrożeniem, iż po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy.
