Żegluga śródlądowa: co z drogami wodnymi?

2006-02-23 17:32

W Polsce jest 3812 km dróg wodnych, z czego eksploatuje się tylko 1392 km. Na uprawianie żeglugi zawodowej, czyli towarowej nie pozwala katastrofalny stan wód. Ostatnie roboty na Odrze to w znacznej mierze reakcja na wielką powódź w 1997 roku. Z kolei Wisła wciąż pozostaje jedyną nieuregulowaną rzeką w Europie. By rzeki były żeglowne, konieczne są inwestycje, ale żadne z dotychczas prowadzonych nie wystarczają.

Najlepszy szlak żeglugowy w kraju to Odra w jej górnym odcinku, tj. z Gliwic do Wrocławia, a dokładnie do Brzegu Dolnego (Gliwice z Odrą łączy Kanał Gliwicki). Na tym odcinku znajdują się 24 stopnie wodne. Przy optymalnych warunkach pogodowych szlak jest otwarty przez dziesięć miesięcy w roku. Żeglowny jest też odcinek między Wrocławiem a Szczecinem, choć ze względu na zbyt niski poziom wody (jeżeli lato jest suche) lub zbyt wysoki (lato mokre) wykorzystywać można go tylko przez pół roku. Podobnie jak na Wiśle brakuje tu śluz spiętrzających wodę, dzięki którym możliwe byłyby regularne kursy. Najważniejsze porty to: Gliwice, Kędzierzyn-Koźle, Opole, Wrocław, Malczyce, Ścinawa, Głogów, Nowa Sól, Cigacice, Krosno Odrzańskie, Kostrzyń i Szczecin. Za pomocą systemu kanałów Odra łączy się żeglugowe ze Szprewą i Hawelą. Żeglowne są ponadto: droga Wisła-Odra przebiegająca przez Bydgoszcz, Wisła powyżej Krakowa (odcinek uregulowany jeszcze przez Austriaków podczas zaborów) oraz dolny bieg Wisły.

Tanio

Do transportu drogą wodną nadają się wszelkie towary masowe, w tym materiały, które mogą być wykorzystywane w budownictwie jak piasek, cement czy kruszywa. Za tym, by były one przewożone barkami, przemawia głównie cena. Zestaw dwóch barek typu ZPO 500 o ładowności maksymalnej 500 ton każda, pchany przez pchacz z silnikami o łącznej mocy 480 koni mechanicznych, jest w stanie przewieźć tyle ładunku co 17 wagonów kolejowych lub 40 ciężarówek. Zaś do obsługi wystarczą trzy osoby. O tym, że różnice są widoczne także w cenach, przekonują przedstawiciele największej w Polsce firmy żeglugowej Odratrans z Wrocławia: za odcinek, na którym ładunek zostanie przetransportowany wodą, płaci się mniej niż za przewieziony koleją lub ciężarówką.

Jak wynika z danych Ministerstwa Transportu i Budownictwa, żegluga jest niezwykle energooszczędnym sposobem transportu: 1 litr paliwa pozwala barce przewieźć na odległość 1 km aż 127 ton ładunku, podczas, gdy samochodem jedynie 50 ton, a koleją 97 ton.

Klasy rzek

Pojęciem, które określa, jakiej wielkości statek może zmieścić się na danej rzece, jest klasa. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 7 maja 2002 roku (Dz. U. z dnia 18 czerwca 2002 r.) wody śródlądowe w Polsce dzielą się na pięć klas: od Ia do Vb. Do żeglugi nadaje się już klasa IB. Na takiej rzece jest w stanie zmieścić się zestaw pchany z jedną barką, mający szerokość 4,7 m. Dodatkowym warunkiem, umożliwiającym żeglugę jest jednak specjalne pozwolenie wydane przez dyrektora miejscowego urzędu żeglugi śródlądowej. Takie pozwolenie jest niepotrzebne w przypadku rzek o znaczeniu międzynarodowym.

Klasyfikacja śródlądowych dróg wodnych

drogi wodne_klasyfikacja — Autor: brak danych

Przypisy:
1) Wartość zanurzenia ustala się dla konkretnej drogi wodnej, uwzględniając warunki miejscowe.
2) Z uwzględnieniem bezpiecznej odległości, wynoszącej nie mniej niż 30 cm pomiędzy najwyższym punktem konstrukcji statku lub ładunku a dolną krawędzią konstrukcji mostu, rurociągu lub innego urządzenia krzyżującego się z drogą wodną.
3) Dla przewozu kontenerów ustala sie następujące wartości:
    - 5,25 m dla statków przewożących kontenery w dwóch warstwach,
    - 7,00 m dla statków przewożących kontenery w trzech warstwach,
    przy czym 50% kontenerów może być pustych, w przeciwnym wypadku należy przewidywać balastowanie.
4) Niektóre istniejące drogi wodne mogą byc uznane za należące do klasy IV ze względu na maksymalną długość statków i zestawów pchanych, pomimo że ich maksymalna szerokość wynosi 11,4 m, a maksymalne zanurzenie 3,0 m.
5) Wartość pierwsza odnosi się do stanu obecnego, a druga - do stanu perspektywicznego i w niektórych przypadkach uwzględnia stan obecny.

Podział śródlądowych dróg wodnych na klasy

	Nazwa śródlądowej drogi wodnej	Długość w km	Klasa drogi wodnej
1	rzeka Biebrza
	od ujścia Kanału Augustowskiego do ujścia do rzeki Narwi	84,2	Ia
2	rzeka Brda
	od połączenia z Kanałem Bydgoskim w miejscowości Bydgoszcz do ujścia do rzeki Wisły	14,4	II
3	rzeka Bug
	od ujścia rzeki Muchawiec do ujścia do rzeki Narwi	224,2	Ia
4	jezioro Dąbie
	do granicy z morskimi wodami wewnętrznymi	9,5	Vb
5	Kanał Augustowski
	od połączenia z rzeką Biebrzą do granicy Państwa, wraz z jeziorami znajdującymi się na trasie tego Kanału	83,0	Ia
6	Kanał Bydgoski	24,5	II
7	Kanał Gliwicki	41,2	III
8	Kanał Jagielloński	5,8	II
	od połączenia z rzeką Elbląg do rzeki Nogat
9	Kanał Kędzierzyński	5,9	II
10	Kanał Łączański	17,2	II
11	Kanał Ślesiński:
	a) od połączenia z rzeką Wartą do jeziora Gopło, wraz z jeziorami na jego trasie,	32,0	II
	b) jezioro Gopło	27,5	III
12	Kanał Żerański	17,2	II
13	rzeka Narew:
	a) od ujścia rzeki Biebrzy do miejscowości Pułtusk,	186,0	Ia
	b) od miejscowości Pułtusk do stopnia wodnego Dębe, wraz z Jeziorem Zegrzyńskim	40,9	II
14	rzeka Nogat
	od rzeki Wisły do ujścia do Zalewu Wiślanego	62,0	II
15	rzeka Noteć:
	a) górna - od jeziora Gopło do połączenia z Kanałem Górnonoteckim i Kanał Górnonotecki do połączenia z Kanałem Bydgoskim,	87,1	Ia
	b) dolna - od połączenia z Kanałem Bydgoskim do ujścia rzeki Drawy,	138,3	Ib
	c) dolna - od ujścia rzeki Drawy do ujścia do rzeki Warty	48,9	II
16	rzeka Nysa Łużycka
	od miejscowości Gubin do ujścia do rzeki Odry	15,0	Ia
17	rzeka Odra:
	a) od miejscowości Racibórz do śluzy w miejscowości Kędzierzyn-Koźle,	44,4	Ia
	b) od śluzy w miejscowości Kędzierzyn-Koźle do śluzy w miejscowości Brzeg Dolny,	187,1	III
	c) szlak boczny rzeki Odry od śluzy Opatowice do śluzy Miejskiej w miejscowości Wrocław	15,4	II
	d) od śluzy w miejscowości Brzeg Dolny do ujścia rzeki Nysy Łużyckiej,	259,8	II
	e) od ujścia rzeki Nysy Łużyckiej do ujścia rzeki Warty,	75,2	II
	f) od ujścia rzeki Warty do miejscowości Ognica (do kanału Szwedt),	79,4	III
	g) od miejscowości Ognica do Przekopu Klucz-Ustowo i dalej jako rzeka Regalica do ujścia do jeziora Dąbie	44,6	Vb
18	rzeka Odra Zachodnia:
	a) od jazu w miejscowości Widuchowa (km 704,1 rzeki Odry) do granicy z morskimi wodami wewnętrznymi wraz z bocznymi odgałęzieniami,	33,6	Vb
	b) Przekop Klucz-Ustowo łączący rzekę Odrę Wschodnią z rzeką Odrą Zachodnią	2,7	Vb
19	rzeka Parnica i Przekop Parnicki od rzeki Odry Zachodniej do granicy z morskimi wodami wewnętrznymi	6,9	Vb
20	rzeka Pisa
	od jeziora Roś do ujścia do rzeki Narwi	80,0	Ia
21	rzeka Szkarpawa
	od rzeki Wisły do ujścia do Zalewu Wiślanego	25,4	II
22	rzeka Warta:
	a) od Kanału Ślesińskiego do miejscowości Luboń,	154,6	Ia
	b) od miejscowości Luboń do ujścia rzeki Noteci,	183,8	Ib
	c) od ujścia rzeki Noteci do ujścia do rzeki Odry	68,2	II
23	rzeka Wisła:
	a) od ujścia rzeki Przemszy do połączenia z Kanałem Łączańskim,	37,5	IV w bud.
	b) od ujścia Kanału Łączańskiego w miejscowości Skawina do stopnia wodnego Przewóz,	34,3	III
	c) od stopnia wodnego Przewóz do ujścia rzeki Sanny,	203,0	Ib
	d) od ujścia rzeki Sanny do miejscowości Płock,	324,8	Ib
	e) od miejscowości Płock do stopnia wodnego Włocławek,	55,0	Va
	f) od stopnia wodnego Włocławek do ujścia rzeki Tążyny,	43,0	Ib
	g) od ujścia rzeki Tążyny do miejscowości Tczew,	190,5	II
	h) od miejscowości Tczew do granicy z morskimi wodami wewnętrznymi	32,7	III
24	rzeka Martwa Wisła
	od rzeki Wisły w miejscowości Przegalina do granicy z morskimi wodami wewnętrznymi	11,5	Vb
25	system Wielkich Jezior Mazurskich obejmujący:	149,2
	a) jeziora:
	- Roś, Seksty, Tałtowisko, Kotek Wielki, Szymon, Szymoneckie, Jagodne,		Ia
	- Śniardwy, Mikołajskie, Tałty, Boczne, Niegocin,		II
	- Mamry, w skład którego wchodzą jeziora:
	- Kisajno, Dargin, Mamry (właściwe), Święcajty,		II
	- Kirsajty,		Ia
	b) rzeki i kanały łączące jeziora wymienione w lit. a) od miejscowości Pisz do miejscowości Węgorzewo,		Ia
	c) jeziora stanowiące boczne odgałęzienia drogi wodnej Pisz - Węgorzewo:
	- Bełdany, Ryńskie,		II
	- Guzianka Mała, Guzianka Duża, Nidzkie (do km 19,0)		Ia
26	system Kanału Elbląskiego, jezior Pojezierza Iławskiego i jeziora Druzno obejmujący:	151,7
	a) jeziora: Piniewo, Sambród, Ruda Woda, Bartężek, Ilińsk, Drwęckie, Puzy, Szeląg Wielki, Dauby, Jeziorak, Ewingi,		II
	b) Kanał Elbląski od jeziora Druzno do jeziora Jeziorak i jeziora Szeląg Wielki,	84,92	Ia
	c) Kanał Bartnicki od jeziora Ruda Woda do jeziora Bartężek,	1,0	Ia
	d) szlak żeglowny jeziora Druzno	7,4	Ia

Remonty i inwestycje

Prace umożliwiające żeglugę sprowadzają się nie tylko do pogłębiania rzek. Są nimi również: remonty bądź budowa śluz, jazów i ostróg. Prace te wykonuje się na bieżąco, co wynika z potrzeby utrzymania obiektów w eksploatacji. Organami odpowiedzialnymi za nie są - podlegające Ministerstwu Środowiska - Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej. W Polsce jest ich siedem.

- Prace pogłębiarskie prowadzi się na skanalizowanym odcinku Odry, tj. od Kędzierzyna Koźla do Brzegu Dolnego. Odcinek ten ma długość 95,6 km - mówi inż. Józef Kałuża, kierownik Inspektoratu Inwestycyjnego RZGW Wrocław w Opolu. - Jednak pogłebianie rzeki dziś w niczym nie przypomina prac prowadzonych jeszcze przed dwudziestu laty. Zamiast pogłebiarek kubłowych używa się bowiem koparek, które są umieszczone na pontonach. Powiedziałbym, ze takie prace mają charakter awaryjny - dokonuje się ich tylko po to, by rzeką mogła się odbywać żegluga - podkreśla.

Poszerzanie koryta i umacnianie brzegów to już element ochrony przeciwpowodziowej. Te prace służą zwiększeniu przepustowości rzeki.

Na Odrze
Najważniejszą w ostatnich latach, a - jak podkreślają niektórzy - jedyną inwestycją na Odrze jest budowa stopnia wodnego w Malczycach, którą rozpoczęto w 1997 roku. To również kluczowa inwestycja w ramach "Programu dla Odry 2006", który jest interdyscyplinarnym programem rządowym wprowadzonym ustawą z dnia 6 lipca 2001 roku (Dz. U. 2001 Nr 98 poz. 1067 ze zm.). Program obejmuje obszar położony w granicach administracyjnych ośmiu województw: śląskiego, opolskiego, dolnośląskiego, łódzkiego, lubuskiego, wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego oraz zachodniopomorskiego. Odra na terenie Polski ma 741,9 km długości (całkowita długość rzeki wynosi 854,3 km). Dzięki inwestycji w Malczycach odcinek skanalizowany będzie dłuższy o 17,5 km. Jej zakończenie jest przewidziane na rok 2009, dziś budowa jest gotowa w 35 proc. Wykonawcą generalnym robót jest poznańska spółka Maxer.

Druga z obecnie prowadzonych inwestycji na Odrze wiąże się z zabezpieczeniem przeciwpowodziowym kanału Młynówka w Opolu. Prace są prowadzone na długości 3 km, koryto Odry zostanie przebudowane od km 150,60 do km 153,60. Wlot Młynówki będzie zamykać czterootworowa śluza, na wylocie Młynówki powstanie brama przeciwpowodziowa, zmodernizowany zostanie też m. in. jaz sektorowy na Odrze. Prace trwają od listopada 2004 roku i mają się zakończyć w listopadzie tego roku, generalnym wykonawcą jest Skanska S. A. Oddział Budownictwa Hydroinżynieryjnego w Krakowie. Wartość całego kontraktu wynosi blisko 41,7 mln zł.

Inne inwestycje, które są w trakcie realizacji, to:

budowa polderu Kotowice w rejonie Siechnice - Kotowice - Groblice - Zakrzów - Siedlce, tj. w dolinie Oławy zalanej w 1997 roku

Polder będzie chronił lewobrzeżne tereny Wrocławia.

budowa zbiornika na rzece Krynce, będącej dopływem Oławy

Zadaniem zbiornika ma być utrzymywanie normalnego poziomu piętrzenia, a w przypadku wezbrań rzeki redukcja fali powodziowej. Jego powierzchnia wyniesie 37,4 ha, prace mają się zakończyć jeszcze w tym roku.

budowa obwałowań w mieście Wleń, które leży nad wylewającą cyklicznie co 10-15 lat rzeką Bóbr
modernizacja wałów przeciwpowodziowych rzeki Warty
budowa zbiornika Wielowieś Klasztorna na rzece Prośnie, co ma m. in. na celu redukcję przepływów w obrębie miasta Kalisza

W 2002 roku zakończyła się modernizacja jazu Szczytniki, do eksploatacji oddano polder Buków w rejonie zbiornika Racibórz, na Nysie Kłodzkiej zbiorniki wodne "Topola" i "Kozielno" (budowano je od 1986 roku), dokończono też budowę kanału ulgi w Opolu. W 2003 roku do użytku oddano jaz Lipki na Odrze (w gminie Oława, w województwie Opolskim), wał okrężny Mokry Dwór, który zabezpiecza przed powodzią Zakład Produkcji Wody dla miasta Wrocławia. W 2004 roku zakończył się pierwszy etap remontu zabytkowej śluzy Mieszczańskiej we Wrocławiu, zmodernizowano wały rzeki Bystrzyca. Gotowy jest też jaz Bartoszewice, który pełni ważną rolę w ochronie przeciwpowodziowej Wrocławia.

Problemom modernizacji dróg wodnych Odry, a także leżących przy nich portów oraz stoczni poświęcony jest m. in. Program Rozwoju Infrastruktury Transportowej i Komunikacji dla Województwa Dolnośląskiego, który powstaje w Ośrodku Badawczym Ekonomiki Transportu w Warszawie. Pierwsza całościowa jego wersja ma być gotowa do końca marca.

Na Wiśle
Główną inwestycją w rejonie RZGW Kraków jest budowa zbiornika wodnego Świnna Poręba na rzece Skawie pomiędzy Wadowicami a Suchą Beskidzką. W przyszłości w zbiorniku ma być gromadzona woda dla celów komunalnych i przemysłowych, budowla ma ponadto stanowić ochronę przeciwpowodziową dla Krakowa (w zamierzeniu będzie zmniejszać falę powodziową o 40-50 cm). Zakres prac obejmuje m. in. budowę zapory ziemnej o długości 604 m, wysokości 46 m i szerokości korony 10 m, wież wlotowych, sztolni, niecek wypadowych, murów oporowych, kanału odpływowego. Prace rozpoczęły się w 1986 roku i zgodnie z programem wykonawczym polityki ekologicznej RP mają się zakończyć w roku 2010. Szacowana wartość całej budowy to 1,6 mld zł. Wykonawcą jest Skanska S.A. Oddział Budownictwa Hydroinżynieryjnego w Krakowie. Jak informuje RZGW Kraków, do końca grudnia 2005 roku gotowe było 56 proc. inwestycji.

Dla RZGW Warszawa priorytetem jest utrzymanie w dobrym stanie technicznym Kanału Augustowskiego, który określa się mianem zabytku z czasów Prądzyńskiego (płk Ignacy Prądzyński był jego projektantem i pierwszym wykonawcą). Obecnie odbudowywane są trzy śluzy kanału, leżące na granicy Polski z Białorusią. To: Kudrynki, Kurzaniec i Wołkuszak. Kanał służy jednak żegludze turystycznej, tj. kajakowej. Podobnie jest z Wielkimi Jeziorami Mazurskimi. Planuje się, że w terminie nie wcześniejszym niż rok, dwa lata powstanie druga śluza w Guziance, łącząca Wielkie Jeziora Mazurskie z Jeziorem Nidzkim. Pierwsza - oddana do użytku w roku 1900 (pomiędzy jeziorem Bełdany i jeziorem Guzianka Mała) - trzeszczy w szwach. Konieczna jest też budowa kolejnego stopnia wodnego na Wiśle. Miałby on powstać poniżej Włocławka, w Nieszawie. Z pomysłem, by ta budowa została włączona do Narodowego Programu Rozwoju na lata 2007-13, chcą zwrócić się do premiera prezydenci Bydgoszczy, Grudziądza, Inowrocławia, Torunia i Włocławka (Gazeta Wyborcza, 22 lutego). Nieszawa leży już jednak na terenie RZGW Gdańsk. Z kolei pomysł kaskadyzacji całej Wisły upadł w latach 70-ych. Rzeka jest na to zbyt płytka, szczególnie dotyczy to odcinka Płock-Puławy.

RZGW Gdańsk remontuje obecnie trzy z czterech śluz: Czersko Polskie w Bydgoszczy, Biała Góra na węźle Wisła-Nogat i Przegalina na węźle Wisła-Martwa Wisła. W 2005 roku pogłębiono Kanał Elbląski, umocniono też jego brzegi (inwestycja kosztowała 3 mln zł). Po drogach wodnych pływają tylko jednostki białej floty i nic nie wskazuje na jakąkolwiek zmianę. Przedstawiciele RZGW Gdańsk tłumaczą, że w rzeki bardziej się nie inwestuje, bo nie ma takiej potrzeby gospodarczej. - Takie prace nie mają sensu i nikt nie będzie tego robił, bo Wisła się nieustannie zamula - uważa Halina Burakowska, dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku.

Mimo bieżących prac standardy europejskie dotyczące głębokości szlaków wodnych, jak też szerokości i wysokości śluz spełnia tylko około 5 proc. dróg wodnych, podczas gdy w Niemczech jest to 70 proc., w krajach Beneluksu 50 proc., a we Francji 30 proc. Ze stron, które - jak by się wydawało - powinny być zainteresowane tematem, czyli Ministerstwa Środowiska (odpowiada za dostosowanie polskich do żeglugi) oraz Ministerstwa Transportu i Budownictwa (tworzy prawodawstwo w zakresie żeglugi śródlądowej), żadna nie spieszy się z udzielaniem wyjaśnień. Budowa 1km autostrady to koszt rzędu 5-6 mln euro, czyli średnio 18-22 mln zł. Może koszty związane z przebudową rzek byłyby niższe?

Magdalena Stopa