Prognozy dla Warszawy. Aglomeracja warszawska w świetle procesów społecznych i ekonomicznych współczesnego świata.

"Rozważania o przyszłości Warszawy" to nowa publikacja Biblioteki Warszawskiej wydana przez Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Choć prognozy i rozważania dotyczą aglomeracji stołecznej, mogą być interesujące także dla większości mieszkańców dużych aglomeracji w Polsce, gdyż przewidywania dotyczące struktury przestrzennej i społecznej miasta autorzy publikacji –Stanisław Wyganowski i Lech Królikowski odnoszą do zjawisk o charakterze globalnym.

Autorzy omawiają najważniejsze zjawiska społeczne, ekonomiczne, techniczne i naukowe determinujące obecny świat, w tym Polskę. Stwierdzają, iż dotychczasowy model rozwoju gospodarczego i społecznego naszego kraju, a również Warszawy, musi ulec zasadniczym zmianom. Na podstawie dotychczasowych trendów stwierdzają, że w 2020 r. co dziesiąty Europejczyk będzie wyznawcą islamu. Ta napływowa ludność musi znaleźć swoje miejsce. Zatem myśląc o Warszawie przyszłości trzeba uwzględniać potrzeby różnych, odmiennych grup społecznych, a także etnicznych.
Warszawa już obecnie jest metropolią dlatego istotne jest poznanie zjawisk dla niej charakterystycznych. Metropolie zamieszkuje klasa metropolitalna (netokracja) mająca określone preferencje przestrzenne. W polskich (warszawskich) warunkach klasa metropolitalna wybiera mieszkania w budynkach apartamentowych w centrum miasta. Jeżeli Warszawa chce się stać liczącą w świecie metropolią, musi postawić na innowacyjność, być atrakcyjna i zorientowana na rynki światowe, czymś się wyróżniać, oferować ciekawe i inspirujące środowisko kulturowe.
Autorzy podkreślają, że przewidywania dotyczące przemian w strukturze przestrzennej i społecznej Warszawy należy odnieść do zjawisk społecznych o charakterze globalnym występujących w najbardziej rozwiniętych krajach świata. Należy liczyć się z wymaganiami nowego, wchodzącego w aktywne życie pokolenia, które stanowią: yuppie (young urban professional); pokolenie dlaczego (generation why); pokolenie you tube nazywane cyfrowymi tubylcami. W przypadku Polski są to młodzi ludzie wychowani w demokratycznym kraju i w warunkach wolnego rynku. Wszyscy oni wyznają podobne wartości, mają zbliżone preferencje i podejście do wielu zagadnień, co z czasem będzie rzutować na ich wybory przestrzenne.

Warszawa na przełomie XX i XXI wieku

W rozdziale zatytułowanym, Miasto i jego przemiany na przełomie XX i XXI wieku, Stanisław Wyganowski, pierwszy prezydent Warszawy w wolnej Polsce, charakteryzując samorząd warszawski w latach 1990-2006 i wyróżnia trzy okresy:

1. układ zdecentralizowany w obrębie granic administracyjnych Warszawy;
2. układ quasi-metropolitalny;
3. układ scentralizowany (jedna gmina).

Układ zdecentralizowany stanowił reakcję na dotychczasowy, centralistyczny sposób zarządzania. Określała to ustawa z 18 maja 1990 r. Jednakże nie spełniała ona oczekiwań i budziła wiele kontrowersji, dlatego postanowiono ją zmienić. Sednem Ustawy z 25 marca 1994 r. było utworzenie gminy Centrum w przedwojennych granicach miasta oraz 10 dookolnych gmin o dość jednorodnym sposobie zagospodarowania. Ustawa z 5 marca 2002 roku upraszczała ustrój stolicy tworząc z niej jedną megagminę wtopioną w wielkie województwo mazowieckie. W podsumowaniu Autor podkreśla potrzebę procesów demokratyzacyjnych sprzyjających inicjatywom lokalnym, a z drugiej strony konieczność koordynacji i spójnej polityki na całym obszarze metropolii warszawskiej.
W obowiązującym w pierwszej dekadzie XXI w. polskim systemie prawnym naczelnym zobowiązaniem władzy publicznej jest wdrażanie ładu przestrzennego. W tym celu organy samorządowe gminy uchwalają:

• miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, w którym określa się przeznaczenie terenów;
• studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania  – jego ustalenia muszą być uwzględnione w planie miejscowym (dokument taki sporządza wójt, burmistrz, albo prezydent miasta);
• strategię rozwoju gminy – są to wytyczne kierunkowe.

Rozwój Warszawy po przełomie politycznym zapoczątkowanym (pół)wolnymi wyborami w dniu 4 czerwca 1989 r. różni się zasadniczo od okresu Polski Ludowej. Prywatna własność nieruchomości stała się niepodważalnym faktem. Podjęto próbę opracowania strategii rozwoju stolicy do roku 2020, której głównym celem jest wyrównywanie zaległości z lat ubiegłych (przyjęta przez Radę Warszawy 24 listopada 2005 roku).
W 2006 r. zostało opracowane Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania, które jest dokumentem planistycznym określającym politykę zagospodarowania przestrzennego na terenie m.st. Warszawy. Obecnie przygotowywana jest Społeczna strategia rozwoju Warszawy na lata 2009-2020.

W rozdziale podsumowującym tendencje rozwojowe Warszawy na przełomie wieków Autorzy stwierdzają, że w dwudziestoleciu 1989-2009 nie pojawiła się dostatecznie klarowna, realna ekonomicznie, zgodna z istniejącym porządkiem prawnym, koncepcja rozwoju naszego miasta. Nie sformułowano śmiałej wizji celu do którego się zmierza. I choć nie brakuje dla Warszawy innowacyjnych pomysłów, ale TO brakuje determinacji w ich realizacji. Wielki problem dla Warszawy stanowi mała liczba planów miejscowych i nacisk deweloperów na zawłaszczanie coraz to nowych terenów na tzw. mieszkaniówkę. Oddawane do użytku osiedla często pozbawione są niezbędnych usług (przedszkoli, placówek służby zdrowia, i in.).
Jeżeli Warszawa chce się rozwijać, musi kreować wszelkiego rodzaju twórczość, czemu towarzyszy wymiana idei i rozkwit nauki, która jest główna siłą napędową rozwoju w XXI w. Powinna też rozwijać funkcje metropolitalne.

Stolica w perspektywie 20-30 lat

W rozdziale podsumuwującym S. Wyganowski i L. Królikowski formułują prognozy dla wybranych obszarów funkcjonowania Warszawy.

• Ludność – Autorzy stawiają tezę, że ponieważ pogorszyły się warunki komunikacyjne, rośnie zapotrzebowanie na luksusowe mieszkania w centrum miasta przy stale wzrastającej  liczbie ludności. Jednocześnie będzie się zwiększać liczba ludzi starych i niezamożnych. Powstaną obszary zdominowane przez tę grupę i będą to najbiedniejsze rejony miasta, potrzebujące największych nakładów na opiekę społeczną i inne świadczenia.
• Terytorium i ustrój – Jako terytorium Warszawy przyjmuje się obszar w granicach administracyjnych. Natomiast jeśli chodzi o jej ustrój, trudno tutaj mówić o jakiejś stabilności. W rezultacie rozlicznych zmian i działań różnych ugrupowań politycznych Warszawa A.D. 2010 jest jedną gminą w skład której wchodzi 18 dzielnic. Równocześnie począwszy od 2008 r. trwają prace związane z przygotowaniem projektu ustawy metropolitalnej, która ma spowodować zacieśnienie współpracy stolicy z otaczającymi ją gminami.
• Rozwój miasta i jego możliwości w przyszłości – L. Królikowski uważa, że społeczność Warszawy nie jest jeszcze przygotowana na zmiany, które są tu niezbędne. Dlatego wyraża pogląd, że w najbliższych dziesięcioleciach Warszawa pozostanie metropolią europejską średniej wielkości, bez wyraźnego charakteru i większego znaczenia. Aby stać się znaczącą stolicą Europy Środkowo-Wschodniej musi ona wytworzyć odpowiedni klimat społeczny, który przyciągnie ludzi (twórczych), co z kolei będzie stymulowało działalność gospodarczą.
• Budownictwo – Autor (L. K. ) uważa, że w ciągu najbliższych 20-30 lat Warszawa będzie się upodabniać do miast krajów rozwijających się; będzie charakteryzować się dość chaotyczną zabudową. W stolicy obok dobrych rozwiązań funkcjonalnych i wizualnych następuje wyraźny regres w sferze organizacji przestrzeni. Jest to wywołane silnymi naciskami inwestycyjnymi, dążeniem do odrzucenia jakichkolwiek regulacji oraz wyznawanego przez niektórych projektantów ekstremalnego liberalizmu. Autorzy wyrażają pogląd, że nasz system planowania jest wadliwy i należy go zmienić.
• Komunikacja – Porównanie z krajami Europy Zachodniej każe stwierdzić, że Polska, a z nią Warszawa, staje się skansenem komunikacyjnym nie wdrażając dokonującego się postępu technicznego. Nie pokusiliśmy się dotąd o nowatorskie rozwiązania w dziedzinie komunikacji, na przykład dobrze by było połączyć Ogród Botaniczny PAN w Powsinie kolejką napowietrzną nad Lasem Kabackim ze stacją metra Kabaty albo kolejką napowietrzną zapewnić bezkolizyjny dojazd do centrum miasta z lotniska Okęcie i odwrotnie.
• Problemy społeczne – Należy przewidywać, że za 20-30 lat wielkim problemem staną się substandardowe osiedla z wielkiej płyty. Osiedla te są i będą zasiedlane przez zpauperyzowaną ludność polską i obcą napływającą do nas z mniej zamożnych krajów. W dodatku pogłębiający się proces starzenia społeczeństwa będzie wymagać wielkich nakładów na służbę zdrowia. Autorzy uważają, że nieunikniony jest napływ imigrantów, z których część będzie chciała na stałe osiedlić się nad Wisłą.
• Rola i miejsce Warszawy w Polsce i Europie – Istnieje obawa, że Warszawa jeszcze przez długie lata będzie jedyną stolicą w Europie pozbawioną monumentalnych budowli, które są charakterystyczne dla typowej stolicy. S. Wyganowski i L. Królikowski upatrują szansy dla Warszawy w rzeczywistym rozwoju nauki, który pociągnie za sobą daleko idące przemiany, a te powinny zaistnieć w świadomości mieszkańców a przede wszystkim - władz.
• Problemy prawne i ekonomiczne – Autorzy stawiają tezę, że w przyszłości będzie następowało rozluźnianie  więzi Warszawy – stolicy z państwem polskim. Będzie wzrastała rola Warszawy jako metropolii i powstawała ”narodowość miejska”. Stale aktualne i podnoszone przez urbanistów jest ustanowienie takiej jednostki administracyjnej, która swym zasięgiem pokrywałaby całą metropolię.   Pozwoliłoby to objąć wspólnym planowaniem przestrzennym, wspólną infrastrukturą  oraz wspólną komunikacją cały obszar aglomeracji warszawskiej

W post scriptum – Autorzy z wielkim sentymentem mówią o Warszawie i wyrażają pogląd, że jej ponad 700 lat licząca, niełatwa historia pozwala żywić nadzieję, że pomimo wcześniejszego zapóźnienia zostanie nadrobiony stracony czas i Warszawa stanie się stolicą na miarę naszych marzeń i potrzeb.

Na koniec…

Sumując, uważam, że książka jest interesująca, ale niełatwa w odbiorze, skłaniająca do refleksji nad rolą i misją naszej stolicy. Można się z niej wiele dowiedzieć na temat współczesnych procesów zachodzących w świecie i zastanowić, jak te przemiany będą wpływały na rzeczywistość Warszawy za 20 czy 30 lat. Natomiast zabrakło w niej, moim zdaniem, szerszych rozważań na temat czasu wolnego (wypoczynku) i atrakcyjnej oferty jego spędzenia w Warszawie. Wielokrotnie jest podkreślane przez polskich i zagranicznych urbanistów bogactwo zieleni naszego miasta. Jest ona wielkim walorem Warszawy. Wprawdzie zieleń bywa często zawłaszczana przez deweloperów i traktowana jako najłatwiejsza do zdobycia oferta lokalizacyjna, ale właśnie ta zieleń jest skarbem naszego miasta. Musimy ją tylko atrakcyjnie wyeksponować i zagospodarować, a również chronić. Nade wszystko jednak trzeba zadbać, by zmiana władz stolicy w wyniku kolejnych wyborów nie pociągała za sobą odejścia od przyjętych priorytetów i realizacji inwestycji podjętych przez ustępującą ekipę. Warszawie potrzebne są konsekwentnie prowadzone działania długofalowe, gdyż dopiero one dadzą pożądane rezultaty.

O autorach:
Stanisław Wyganowski, dr nauk ekonomicznych, były Prezydent Warszawy i Prezes Towarzystwa Urbanistów Polskich, honorowy Prezes Światowego Związku Miast Pokoju;
Lech Królikowski, z wykształcenia inżynier a zarazem dr hab. nauk humanistycznych, były burmistrz Mokotowa, długoletni Prezes Towarzystwa Przyjaciół Warszawy i autor wielu publikacji varsavianistycznych;
Julitta Grocholska, dr nauk geograficznych – urbanista, były adiunkt w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, starszy projektant w Pracowni Urbanistycznej Warszawy, obecnie członek Zarządu Warszawskiego Oddziału TUP.
Autorzy łączą wiedzę teoretyczną z praktycznym doświadczeniem wieloletniej działalności w Warszawie.