Projektowanie uniwersalne w projekcie ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Są już fundusze na likwidowanie barier architektonicznych

Projektowanie uniwersalne, nie tylko w odniesieniu do obiektów użyteczności publicznej, ale każdej przestrzeni, w której ma się poruszać osoba z niesprawnością ruchową lub inną, staje się w Polsce coraz bardziej realną koniecznością. Znalazło to odzwierciedlenie w projekcie ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Sprawdź, w jakich sytuacjach prawo będzie obligować do stosowania standardów projektowania uniwersalnego.

Projektowanie uniwersalne w ramach prawa

Projektowanie uniwersalne miało dotychczas status standardów zalecanych do stosowania. Teraz znajdą się one w ustawie, czyli będą obligatoryjne dla wymienionych w niej podmiotów. Ustawę o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami przygotowało Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju, a rząd przyjął ją 25 czerwca 2019 do dalszego procesowania. Dokument jest konsekwencją przyjętego przed rokiem rządowego programu Dostępność Plus, a przewidziane w nim zapisy są zgodne z Konwencją ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, która zobowiązuje państwa do zapewnienia takim osobom samodzielnego dostępu do różnych usług świadczonych przez podmioty publiczne lub finansowanych ze środków publicznych na równi z innymi obywatelami. Chodzi nie tylko o likwidację barier i zapewnienie dostępności architektonicznej w obiektach, gdzie realizowane są usługi publiczne i wykorzystywane są środki publiczne, ale również o dostępność cyfrową i informacyjno-komunikacyjną dla osób ze szczególnymi potrzebami.

Prawo będzie obligować podmioty publiczne do korzystania ze standardów projektowania uniwersalnego w celu zastosowania nowych rozwiązań lub racjonalnych usprawnień w usuwaniu istniejących barier. To ma poprawić warunki życia i funkcjonowania obywateli ze szczególnymi potrzebami, którzy są narażeni na marginalizację lub dyskryminację, m.in. ze względu na niepełnosprawność lub obniżony poziom sprawności z powodu wieku czy choroby. Korzystanie z usług publicznych ma być dostępne dla wszystkich na równych zasadach. Trzeba dodać, że projekt ustawy był konsultowany ze środowiskiem osób niepełnosprawnych i został przez nie w pełni zaakceptowany, jako odpowiadający ich potrzebom.

A co w przypadkach, gdy ze względów technicznych czy prawnych nie da się zastosować standardów projektowania uniwersalnego czy innych udogodnień (np. brak możliwości zainstalowania dźwigu czy budowy podjazdu)? Dla takich sytuacji projekt ustawy przewiduje tzw. dostęp alternatywny. Osobie z potrzebami trzeba będzie zapewnić wówczas m.in. wsparcie innej osoby, tj. asystenta. Dostęp alternatywny oznacza także zapewnienie wsparcia technicznego osobie ze szczególnymi potrzebami, w tym z wykorzystaniem nowoczesnych technologii lub wprowadzenie nowej organizacji przestrzeni dla takich osób.

Stworzony zostanie Fundusz Dostępności jako państwowy fundusz celowy, który będzie udzielał wsparcia finansowego głównie na dostosowanie budynków użyteczności publicznej oraz budynków mieszkalnictwa wielorodzinnego (funduszem będzie zaradzał minister ds. rozwoju regionalnego). Każdy będzie mógł poskarżyć się w każdej placówce publicznej, że występują w niej bariery architektoniczne i komunikacyjne, zaś osoba ze szczególnymi potrzebami będzie miała prawo złożyć wniosek o zapewnienie takiej dostępności. Gdy sytuacja nie ulegnie poprawie, kolejnym krokiem może być skarga na brak dostępności do Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, a potem już posypią się nakazy i grzywny.

Ciekawą propozycją w projekcie jest możliwość uzyskiwania certyfikatów dostępności architektonicznej, cyfrowej i informacyjno-komunikacyjnej przez organizacje pozarządowe i podmioty prywatne. Pomyślny audyt i uzyskanie certyfikatu ma premiować chociażby 5-procentowa zniżka wpłat na rzecz  Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

A co to jest projektowanie uniwersalne?

Projektowanie uniwersalne – inne myślenie o dostępności

Projektowanie uniwersalne to, zgodnie z definicją z ‚‚Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych” ONZ, taka zasada projektowania środowiska, usług, produktów i programów, dzięki której są one użyteczne dla wszystkich w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. Projektowanie uniwersalne to stosunkowo nowe pojęcie, które katalogiem rozwiązań wykracza poza warunki techniczne z ich wytycznymi projektowania przestrzeni publicznej dla osób z niepełnosprawnościami oraz obecne rozumienie dostępności budynku dla osób niepełnosprawnych. Generalnie chodzi o to, żeby projektować tak, by z założenia, bez podkreślania że chodzi o osoby niepełnosprawne, tworzyć przestrzenie (usługi, programy itd.) dostępne dla wszystkich. Gdyby projektowanie uniwersalne, a wcześniej projektowanie bez barier wcześniej znalazły się w standardach projektowania, nie mielibyśmy dzisiaj takich zaniedbać w tym obszarze. Co gorsze, nawet z przepisami nakazującymi tworzenie przestrzeni bez barier, praktyka pozostaje za nimi w tyle.

Projektowanie uniwersalne to konieczność

Jak wynika z raportu Najwyższej Izby Kontroli (NIK) o dostępności przestrzeni publicznej dla osób starszych i niepełnosprawnych, nieprzestrzegane są standardy. Żaden z 94 obiektów w 24 skontrolowanych gminach nie był wolny od barier, które uniemożliwiały osobom niepełnosprawnym swobodne korzystanie z tych obiektów. NIK zwróciła też uwagę, że już na etapie przygotowania i projektowania inwestycji brakowało rozwiązań mających poprawić dostępność przestrzeni publicznej. Stwierdzono 40 proc. przypadków w 21 gminach, gdy dokumentacja projektowa, techniczna czy przetargowa nie uwzględniała rozwiązań dla osób z różnymi niepełnosprawnościami. A dlaczego to takie ważne? Z prostego powodu - w polskim społeczeństwie gwałtownie wzrosła grupa takich osób, a będzie jeszcze większa. Według prognoz GUS, w 2030 roku osoby w wieku powyżej 60 lat będą stanowiły prawie 30 proc. ludności Polski. Wraz z wiekiem rośnie liczba osób niepełnosprawnych biologicznie, czyli takich, którym stan zdrowia nie pozwala na wykonywanie różnych czynności. Zjawisko to wzrasta po 70 roku życia. Według analiz Eurostatu, wśród sześćdziesięciolatków ok. 33% to osoby niepełnosprawne, wśród siedemdziesięciolatków jest ich już więcej niż połowa, a w grupie 80+ ponad 75%. NIK sprawdziła dostępność obiektów dla osób niepełnosprawnych w przestrzeni publicznej, a przecież pozostaje również kwestia lokali mieszkalnych, w których osoby z niepełnosprawnościami pozostają albo więźniami (np. nie mogą poruszać się po mieszkaniach czy wyjść z budynku) albo codzienne czynności wymagają wielkiego wysiłku lub pomocy zewnętrznej (łazienki i kuchnie z barierami użytkowymi). 

Projektowanie uniwersalne wynika z Konwencji ONZ

Bariery w dostępności do przestrzeni publicznej i usług (o tych mieszkaniowych nie wspominając) to nie tylko „sprawa polska". Aby poprawić jakość życia osób o specjalnych potrzebach i zapobiegać ich społecznemu wykluczeniu, konieczne jest zaangażowanie administracji publicznej na wszystkich szczeblach. Polska zobowiązała się do działań na rzecz poprawy dostępności przestrzeni publicznej, ratyfikując w 2012 roku Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Jednym z zobowiązań jest stosowanie zasad tzw. uniwersalnego projektowania, czyli dzieci, seniorzy, osoby niedowidzące, niedosłyszące, z niepełnosprawnością ruchową czy umysłową, „powinny móc poruszać się po chodnikach, ulicach, budynkach, a także korzystać z informacji, usług i udogodnień na takich samych zasadach jak osoby pełnosprawne".

Projektowanie uniwersalne, czyli standardy
dostępności budynków dla osób z niepełnosprawnościami

Skoro jak ustaliliśmy, warunki techniczne jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie to minimum dla likwidacji barier. Trzeba innego, szerszego, perspektywicznego spojrzenia, ale nie ma odwagi dla wprowadzenia zasad projektowania uniwersalnego jako normy prawnej. Póki co, staraniem Ministerstwa Infrastruktury i budownictwa, powstał poradnik pt. „Standardy dostępności budynków dla osób z niepełnosprawnościami uwzględniając koncepcję uniwersalnego projektowania".

Twórcy tego opracowania wyszli z założenia, że projektowanie odpowiednich warunków w przestrzeni dla różnych grupy użytkowników jest wyzwaniem dla wszystkich uczestników procesu inwestycyjnego. Zawarte w poradniku rozwiązania są podpowiedzią, co można i warto zastosować dla poprawy funkcjonowania osób z niepełnosprawnościami. Warto dodać, że poradnik pomaga rozwinąć się wyobraźni przestrzennej, pokazując m.in. na rysunkach potrzeby osób z różnymi niepełnosprawnościami, które od razu wskażą, kiedy pojawi się bariera, kogo wykluczy i co zrobić, żeby było dobrze dla wszystkich.

W poradniku znalazło się m.in. wyjaśnienie, czym jest projektowanie uniwersalne i kogo oraz czego dotyczy. W części praktycznej są wskazówki do projektowania stanowisk postojowych dla samochodów, obiektów (np. komunikacja pozioma i pionowa, schody, miejsca odpoczynku, pochylnie, dźwigi osobowe, bezpieczeństwo pożarowe. Dużo miejsca poświęcono wnętrzom budynków użyteczności publicznej o różnym przeznaczeniu. Są też odniesienia do pomieszczeń występujących w przestrzeniach mieszkaniowych, jak pomieszczenia i urządzenia higieniczno-sanitarne oraz kuchnie i wskazówki dla elementów wykończenia wnętrz (np. drzwi, przegrody szklane, okna, gniazda, kontakty i inne mechanizmy kontrolne). Ciekawym działem są dobre praktyki, czyli opisy istniejących obiektów i zastosowanych w nich rozwiązaniach (np. Mieszkanie Seniora, zespół segmentów mieszkalnych dla osób w podeszłym wieku w Stargardzie Szczecińskim, stara biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Teatr Dramatyczny w Pałacu Kultury i Nauki, urząd dzielnicy, dworzec i muzea).

W styczniu 2019 Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju poinformowało, że poradnik został właśnie zaktualizowany. Wprowadzone zmiany dotyczą:

- dostosowania zapisów zawartych w poradniku do obowiązującego rozporządzenia w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie,
- zapisów w zakresie oznaczenia nawierzchni zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle kolejowe i ich usytuowanie z 10 września 1998 r.,
- zapisów wynikających z Rozporządzenia Komisji (UE) NR 1300/2014 z dnia 18 listopada 2014 r. w sprawie technicznych specyfikacji interoperacyjności odnoszących się do dostępności systemu kolei Unii dla osób niepełnosprawnych i osób o ograniczonej możliwości poruszania się, zgodnie z uwagami Urzędu Transportu Kolejowego,
- zaleceń w zakresie antypoślizgowych powierzchni,
- minimalnych i komfortowych wymiarów dotyczących obrotu wózka użytkowanego przez osobę z niepełnosprawnościami wokół własnej osi w podziale na wózek ręczny, elektryczny i skuter.
Ponadto, w nowym wydaniu poradnika uwzględniono szereg uwag dotyczących parametrów poszczególnych elementów, np. wielkości oczka w wycieraczce układanej przed drzwiami, paneli sterujących przy dźwigach osobowych, poręczy w toaletach czy osprzętu elektrycznego.

Polecamy lekturę aktualnej wersji poradnika „Standardy projektowania budynków dla osób z niepełnosprawnościami”, który jest dostępny na stronie budowlaneabc.gov.pl

Program Dostępność Plus

Inauguracja rządowego Programu Dostępność Plus 2018-2025 miała miejsce w kwietniu 2018. Celem Programu jest „podniesienie jakości życia i zapewnienie niezależności życia wszystkich obywateli, w tym osób starszych i osób z trwałymi lub czasowymi ograniczeniami. Służyć temu ma poprawa dostępności przestrzeni publicznej, produktów i usług w aspekcie architektonicznym, informacyjnym i komunikacyjnym". A więc mamy tu do czynienia z projektowaniem uniwersalnym w jego definicyjnej postaci.

Beneficjentami Programu mają być nie tylko osoby z niepełnosprawnościami czy starsze. Szacuje się, że nawet 30% społeczeństwa może mieć trwałe lub czasowe ograniczenia w mobilności lub percepcji. A zatem są osoby poruszające się przy pomocy kul, lasek, balkoników, protez oraz wózków inwalidzkich, niesłyszące, niedowidzące, z trudnościami manualnymi lub poznawczymi nabytych w wyniku wypadku lub choroby, chore na Alzheimera, również kobiety w ciąży, osoby z wózkami dziecięcym, z ciężkimi bagażami oraz słabsze fizycznie. Przyjmowane w ich przypadku rozwiązania architektoniczne oraz komunikacyjne mają być uniwersalne, a więc służyć wszystkim korzystającym z nich.

Program będzie realizowany w dwóch wymiarach. Pierwszy – bardziej uniwersalny i długofalowy zakłada, że państwo w swoich działaniach będzie zawsze uwzględniać potrzeby osób z niepełnosprawnościami, np. przykład tworząc prawo (będą nowe warunki techniczne?), które zagwarantuje, że nowe budynki będą pozbawione barier nie tylko architektonicznych). Drugi wymiar to bieżące i planowane inwestycje (budowlane, transportowe, technologiczne), które poprawią istniejącą infrastrukturę, przestrzeni, środki transportu, strony internetowe i usługi. 

Szacuje się, że wartość inwestycji w ramach Programu Dostępność Plus 2018-2025 wyniesie ok. 23 mld zł. Źródłami finansowania mają być fundusze europejskie, tzw. fundusze norweskie i EOG oraz publiczne środki krajowe (budżet państwa, środki jednostek samorządu terytorialnego, środki PFRON).

Monika Czechowska