Zatory płatnicze - 29 września 2022 Sejm przyjął ustawę antyzatorową. Co się zmieni?

Zatory płatnicze są zmorą całej gospodarki, a branża budowlana należy do najbardziej obciążonych opóźnieniami w płatnościach. 29 września 2022 Sejm przyjął projekt ustawy antyzatorowej. Doprecyzowanie przepisów ustawy i uproszczenie obowiązku sprawozdawczego ma zwiększyć skuteczność obowiązujących przepisów przeciwdziałających zatorom płatniczym.

Spis treści

1. Czym są zatory płatnicze?
2. Nowa ustawa o zatorach płatniczych - co się zmieni?
3. Zatory płatnicze i nieskuteczne przepisy
4. Zatory płatnicze w ustawie
5. Kiedy UOKiK nałoży karę za zatory płatnicze?
6. Krótsze terminy płatności w ustawie o zatorach płatniczych
7. Odstąpienie od umowy
8. Zatory płatnicze w obowiązkowych raportach 
9. Ulgi dla firm poszkodowanych zatorami płatniczymi
10. Wyższe rekompensaty za odzyskiwanie należności

Czym są zatory płatnicze?

Zatory płatnicze, czyli długie okresy wyczekiwania na płatność za wykonaną usługę. To sytuacja gdy przedsiębiorca nie otrzymuje na czas swoich pieniędzy od kontrahenta np. za roboty budowano-montażowe czy sprzedaż materiałów budowlanych. Nierzetelność kontrahenta tworzy łańcuch konsekwencji w wielu firmach. W budownictwie zjawisko zatorów płatniczych jest o 1/3 większe niż w przemyśle. Firmy nie regulują swoich należności, bo są nierzetelne albo nie mają z czego. Ta pierwsza grupa pozwala sobie na takie praktyki, bo czuje się bezkarna.

Nieterminowe płatności wywołują efekt domina – przedsiębiorstwo, które nie dostaje pieniędzy w terminie, samo nie ma za co płacić swoim kontrahentom, brakuje mu pieniędzy na spłatę kredytów czy opłaty. Często odbywa się to kosztem pracowników, którzy albo nie otrzymują pensji, albo dostają je po terminie. W skrajnych przypadkach zatory doprowadzają do upadku firm. Takim zjawiskom ma przeciwdziałać ustawa o zatorach płatniczych. Teraz czeka nas jej nowelizacja.

Nowa ustawa o zatorach płatniczych - co się zmieni?

Doprecyzowanie przepisów i uproszczenie obowiązku sprawozdawczego, zwiększenie efektywności postępowania w sprawie nadmiernego opóźniania ze spełnianiem świadczeń pieniężnych, a także pozbawienie skuteczności umownych klauzul ograniczających cesję wierzytelności w relacjach asymetrycznych – to główne zmiany, jakie przewiduje projekt nowelizacji ustawy antyzatorowej - tak zmiany zapowiada Ministerstwo Rozwoju i Technologii.

Projekt nowelizacji ustawy antyzatorowej przygotowało Ministerstwo Rozwoju i Technologii we współpracy z Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Najważniejsze rozwiązania przewidziane w projekcie ustawy:

• uproszczenie obowiązku sprawozdawczego o praktykach płatniczych,
• doprecyzowanie i uregulowanie kwestii dotyczących obowiązku sprawozdawczego o praktykach płatniczych,
• poprawa efektywności postępowania w sprawie nadmiernego opóźniania ze spełnianiem świadczeń pieniężnych i uelastycznienie modelu karania,
• nadanie uprawnienia do niedochodzenia rekompensaty agencjom wykonawczym w sytuacji, gdy jej kwota jest równa świadczeniu pieniężnemu albo większa od tego świadczenia,
• nałożenie obowiązku składania oświadczenia o swoim statusie na wszystkich dużych przedsiębiorców (obecnie tylko duzi przedsiębiorcy będący dłużnikami mają taki obowiązek),
• wprowadzenie bezskuteczności postanowień umownych zakazujących albo ograniczających przelew wierzytelności w przeterminowanych transakcjach handlowych, w których wierzycielem jest MŚP, a dłużnikiem duży przedsiębiorca niebędący podmiotem publicznym,
• doprecyzowanie przepisów w zakresie wyłączenia stosowania ustawy o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych do długów objętych postępowaniem restrukturyzacyjnym lub upadłościowym.

Autorzy nowelizacji zakładają, że zwiększenie efektywności postępowań Prezesa UOKiK wpłynie motywująco na terminowe regulowanie zobowiązań przez dużych przedsiębiorców wobec przedsiębiorców z sektora MŚP. Ponadto korzystnie na płynność finansową MŚP wpłyną zmiany w zakresie bezskuteczności postanowień umownych zakazujących albo ograniczających przelew wierzytelności w przeterminowanych transakcjach handlowych, w których wierzycielem jest MŚP, a dłużnikiem duży przedsiębiorca.

Zatory płatnicze i nieskuteczne przepisy

Przez ostatnie dwa lata od wprowadzenia ustawy antyzatorowej UOKiK przeanalizował ponad 100 mln transakcji handlowych pomiędzy przedsiębiorcami. Wnioski są takie, że obowiązujące przepisy nie pozwalały na efektywną realizację podstawowego celu, jakim jest skuteczne eliminowanie opóźnień w płatnościach. Obecna ustawa m.in. nie pozwalała na swobodę działania Prezesa UOKiK, wzięcie pod uwagę szczególnych uwarunkowań gospodarczych czy też konkretnych okoliczności dotyczących przedsiębiorców. Obecne przepisy i wynikające z nich procedury są niezwykle czasochłonne, absorbują poważnie przedsiębiorców objętych postępowaniem, kontrahentów i urzędników.

Dlatego konieczna była kolejna nowelizacja przepisów.

Zatory płatnicze w ustawie

Ustawa o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia zatorów płatniczych (Dz.U. 2019 poz. 1649) weszła w życie 1 stycznia 2020. Najważniejsze jej regulacje dotyczą:

• skrócenia terminów zapłaty,
• możliwość odstąpienia od umowy w przypadku zatorów,
• uprawnień dla prezesa UOKiK do karania firm generujących największe zatory,
• obowiązku dla największych firm do składania raportów o swoich praktykach płatniczych,
• ulgi na złe długi w PIT i CIT (na wzór tej w VAT).

Kiedy UOKiK nałoży karę za zatory płatnicze?

Jednym z rozwiązań prawnych mających na celu ograniczenie zatorów płatniczych jest zakaz nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów prowadzi postępowania i nakłada administracyjne kary pieniężne na podmioty łamiące ten zakaz. Nadmierne opóźnianie się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych ma miejsce w przypadku, gdy w okresie 3 kolejnych miesięcy suma wartości świadczeń pieniężnych niespełnionych oraz spełnionych po terminie przez ten podmiot wynosi co najmniej: 

• 5 mln zł – w stosunku do postępowań wszczętych w latach 2020-2021,
• 2 mln zł – w stosunku do postępowań wszczętych od 2022.

Ustawa o zatorach płatniczych dała uprawnienia prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK) by za nadmierne opóźnienia w regulowaniu należności nakładał kary na firmy. Zawiadomienie o braku zapłaty w terminie może do UOKiK złożyć każdy, nie tylko firma, która jest ofiarą zatorów płatniczych (dane nie są ujawniane dłużnikowi). W trakcie postępowania urząd skontroluje płatności z dwóch lat poprzedzających wszczęcie postępowania. Prezes UOKiK ocenia czy doszło do nadmiernego opóźnienia, a jeśli tak, to przy wymierzaniu kary będzie uwzględniał wartość niezapłaconych faktur i długość opóźnień w płatnościach. Nie będzie karany dłużnik, który nie płaci, ponieważ jemu również nie płacą.

Dla dłużników, którzy będą chcieli się zrehabilitować nowe przepisy przewidują obniżki w nałożonych sankcjach. UOKiK może obniżyć karę o 20%, jeżeli firma spłaci należności wraz z odsetkami w ciągu 14 dni od doręczenia mu postanowienia o wszczęciu postępowania. Kolejna obniżka o 10% przypadnie, gdy dłużnik niezwłocznie zapłaci karę i zrzeknie się prawa do złożenia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy przez urząd. Jeśli UOKiK wykryje, że ukarana firma jest recydywistką w tworzeniu zatorów płatniczych, kara dla niej może zostać podwyższona o 50%.

Prezes UOKiK odstępuje od wymierzenia kary gdy: 

• strona sama była ofiarą zatorów płatniczych, tzn. wartość świadczeń niespełnionych lub spełnionych po terminie, za które naliczone zostałyby kary jednostkowe, jest równa lub mniejsza od wartości świadczeń pieniężnych nieotrzymanych lub otrzymanych po terminie przez dłużnika, w okresie objętym postępowaniem (w takim przypadku stosowane jest pouczenie),
• do nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych, doszło na skutek działania siły wyższej.

Krótsze terminy płatności w ustawie o zatorach płatniczych

Instytucje publiczne muszą regulować swoje należności w 30 dni. W przypadku płatności dla firm mikro, małych lub średnich firmy, gdy ich dłużnikiem jest większy kontrahent, termin płatności ustalony w umowie nie może przekroczyć 60 dni.

Dodajmy, że wzrosła wysokość ustawowych odsetek, jakich może domagać się przedsiębiorca, jeżeli druga strona nie płaci terminowo za towary lub usługi. Odsetki ustawowe za opóźnienia w transakcjach handlowych wzrosną o 2 punkty procentowe, czyli do poziomu 11,5%. Wynika to z obliczeń, że kredytowanie się kosztem firm musi być droższe niż uzyskanie pieniędzy np. z kredytu komercyjnego. W transakcjach, w których dłużnikiem jest podmiot leczniczy, odsetki pozostaną na dotychczasowym poziomie, czyli 9,5%.

Odstąpienie od umowy

Ustawa o zatorach płatniczych daje możliwość odstąpienia przez wierzyciela od umowy lub jej wypowiedzenia, gdy ustalony w niej termin zapłaty został nadmiernie wydłużony – przekracza 120 dni, liczonych od daty doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostarczenie towaru lub wykonanie usługi, a ustalenie tego terminu było rażąco nieuczciwe wobec wierzyciela (w tej sytuacji wierzyciel będzie mógł odstąpić od całości umowy lub od jej niewykonanej części). 

Zatory płatnicze w obowiązkowych raportach 

W tym rozwiązaniu chodzi o to, by wszyscy przedsiębiorcy (i również obywatele) mogli się dowiedzieć, jak swoje zobowiązania regulują najwięksi przedsiębiorcy w Polsce. To szczególnie przydatna wiedza dla firm z sektora MŚP (w tym rzemieślnicy i prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą), z jakimi partnerami lepiej nie wchodzić w relacje biznesowe (bo np. stosują długie terminy lub są nierzetelni), a którzy są godni zaufania. Oszacowano, że ten obowiązek – czyli składanie raportu MPiT – dotyczy ok. 2600 największych podatników podatku dochodowego od osób prawnych (grupy kapitałowe i firmy, których dochód przekracza rocznie 50 mln euro). Są oni zobowiązani do składania sprawozdań w terminie do 31 stycznia każdego roku dotyczących roku poprzedniego, począwszy od roku 2021.Raporty o ich praktykach płatniczych co roku będą przekazywane ministrowi właściwemu ds. gospodarki (obecnie ministrowi rozwoju).

Ulgi dla firm poszkodowanych zatorami płatniczymi

Na pewno korzystną zmianą jest, że firmy poszkodowane przez zatory mają prawo do ulgi na złe długi w PIT i CIT, na wzór mechanizmu funkcjonującego w podatku VAT. Wierzyciel, który nie otrzyma zapłaty w ciągu 90 dni od upływu terminu określonego w umowie lub na fakturze, może pomniejszyć podstawę opodatkowania o kwotę wierzytelności. Z kolei dłużnik ma obowiązek podniesienia podstawy opodatkowania o kwotę, której nie zapłacił.

Wyższe rekompensaty za odzyskiwanie należności

Zróżnicowanie wysokości rekompensat za poniesione koszty związane z odzyskiwaniem należności (dotychczas taka rekompensata wynosiła 40 euro od każdej niezapłaconej wierzytelności lub jej części). Po zmianach obowiązują trzy progi:

• 40 euro – gdy świadczenie pieniężne nie przekracza 5000 zł;
• 70 euro –  gdy świadczenie pieniężne jest wyższe od 5000 zł, ale niższe niż 50 000 zł;
• 100 euro – gdy świadczenie pieniężne jest równe lub wyższe od 50 000 zł.

Dodatkowo wprowadzono mechanizm zapobiegający nadużywaniu prawa do rekompensat. Jednocześnie przyjęto, że podmiot publiczny nie będzie musiał dochodzić rekompensaty za poniesione koszty związane z odzyskiwaniem należności, gdy jej wysokość jest równa lub wyższa od wynagrodzenia za dostawę towaru lub wykonanie usługi.

Monika Czechowska

Marzena Sarniewicz