Barok
Barok to styl w sztuce, architekturze i urbanistyce trwający od końca XVI do połowy XVIII wieku (zależne od ośrodka nieco wcześniej lub później). Styl ten ukształtował się najpierw we Włoszech, następnie rozpowszechnił w Europie i Ameryce Łacińskiej. Architektura barokowa następowała po renesansowej, kolejną fazą jest architektura rokokowa. Za cechy charakterystyczne dla architektury baroku uznawana są: bogate i zróżnicowane bryły, przestrzenne kształtowanie elewacji, kontrasty form i efektów świetlnych, monumentalne formy, nietypowe i skomplikowane rzuty. Typowe dla budynków barokowych są również rozbudowane dekoracje rzeźbiarskie (putta, akant, rzeźba figuralna) i wykorzystanie iluzji optycznych dla wzmocnienia efektu. W architekturze wnętrz często wykorzystywano kosztowne materiały lub ich tańsze zamienniki, bardzo popularnym materiałem był stiuk. Obok nurtu operującego bujnymi, plastycznymi bryłami istniały również inne, bardziej surowe i oszczędne w formie. W stylu barokowym budowano pałace i rezydencje (schemat entre cour et jardin), kościoły i inne budynki sakralne (kaplice, klasztory, bożnice) oraz obiekty użyteczności publicznej. Architektura barokowa powstawała w ścisłym związku z otoczeniem; rozwijała się sztuka ogrodów (geometryczny ogród barokowy) i urbanistyka. W okresie baroku zrealizowano tak ważne założenia urbanistyczne jak Petersburg czy Wersal, odbudowa Londynu po wielkim pożarze i przebudowa Rzymu.
Architektura wczesnego baroku: Włochy
Prekursorami nowego stylu byli m.in. jeden z najważniejszych artystów renesansowych, Michał Anioł Buonarrotti, a także Jacopo Barozzi da Vignola, Domenico Fontana i Giacomo della Porta. Tradycyjnie za budowlę kluczową dla powstania sakralnej architektury barokowej uważa się kościół Il Gesù w Rzymie. Giacomo della Porta oraz Jacopo Barozzi da Vignola zaprojektowali macierzystą świątynię zakonu jezuitów (1568-1584), wzór dla kościołów zakonu wznoszonych w całym chrześcijańskim świecie. W architekturze barokowej naśladowany był jego plan, elewacja z charakterystycznymi spływami wolutowymi, a także iluzjonistyczne dekoracje i architektura wnętrz.
Barok: wielkie pałace
Wersal, czyli imponująca rezydencja Ludwika XIV, króla Francji, stała się wzorcem dla rezydencji władców europejskich (m.in. pałac w Wilanowie, Schloss Charlottenburg, pałac Mafra i inne). Układ entre cour et jardin, między dziedzińcem a ogrodem, stosowany był także w mniejszych pałacach, siedzibach arystokracji (pałac Branickich w Białymstoku), w zredukowanej formie także szlachty.
Urbanistyka barokowa
W urbanistyce barokowej dążono do realizacji założeń monumentalnych i bardzo efektownych. Dążono do uporządkowania starych miast według reguł geometrii. Powstawały nowe place, często owalne, czasem okragłe lub prostokątne, z rozgałęziającymi się promieniście alejami i ulicami. Bryła pałacu czy kościoła była świadomie wykorzystaną dominantą kompozycji. Projektanci wkomponowywali budynki w otocznie ogrodów, sadzawek czy basenów, wykorzystywanych także do podkreślania osiowości i symetrii kompozycji. Projektanci żywili upodobanie do teatralnych efektów. Szczególne efektowne realizacje powstawały w Rzymie; barokowe fasady kościołów często poprzedzały ujętymi w scenograficzne kulisy place. Do najbardziej znanych przykładów takiego rozwiązania należy plac przed rzymską bazyliką Św. Piotra, także Schody Hiszpańskie i Piazza S. Ignazio. Z placów ulice często rozchodzą się promieniście; np. Piazza del Popolo w Rzymie. Przestrzeń publiczną ozdabiały realizacje rzeźbiarskie, takie jak obeliski i fontanny. Dla urbanistyki barokowej charakterystyczne były także koncepcje miast idealnych. Miały być one starannie skomponowanym systemem, ze z góry założoną charakterystyką ludności, planem i reprezentacyjnymi obiektami. Miasto z regularną siecią ulic (szachownica albo układ promienisty) miało określony kształt i wpisane było w system fortyfikacji (mury obronne, bastiony). Projekty te z reguły nie były realizowane, do wyjątków należy Zamość, zaprojektowany przez Włocha Bernardo Morando na zlecenie Jana Zamoyskiego. Miasto na planie regularnego siedmioboku było równocześnie twierdzą, rezydencją możnowładcy, lokalnym centrum gospodarczym, administracyjnym i kulturalnym.
