Gdynia – perła modernizmu, jak muzeum architektury XX w. pod gołym niebem. Gdyński szlak modernizmu
Autor: Michał Jaworski - Own work, CC BY-SA 3.0 pl
Jeden z najwspanialszych przykładów gdyńskiej moderny
Gdynia jest największym w Polsce zespołem architektury dwudziestolecia międzywojennego. Przeważa modernizm, ale niektóre obiekty reprezentują popularny wówczas historyzm, zwany stylem narodowym nawiązujący do klasycyzmu i baroku. Ta przedwojenna mozaika razem z obiektami późniejszymi sprawia, że Gdynia jest jak żywe muzeum polskiej architektury XX w.
Spis treści
- Gdynia – miasto od nowa
- Molo Południowe i Skwer Kościuszki
- Ulica 10 lutego
- Ulica Świętojańska
- Kamienna Góra
- Aleja Marszałka Józefa Piłsudskiego
- Wzgórze Świętego Maksymiliana
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. tereny od Gdyni po Karwię oraz Mierzeja Helska były jedynymi skrawkami Polski z dostępem do Bałtyku. Gdynię, wówczas jeszcze wieś, uznano za najbardziej odpowiednie miejsce do budowy portu, morskiego okna na świat. Razem z portem rozpoczęła się budowa miasta, które wyrosło od podstaw. Na miejscu drewnianych i murowanych domów wiejskich zaczęły powstawać kamienice, a dawne wiejskie drogi zamieniały się w ulice.
Gdynia – miasto od nowa
Siatka ulic w Śródmieściu powstała częściowo w oparciu o drogi przecinające dawną Gdynię. Skrzyżowanie ulic Starowiejskiej i Świętojańskiej to historyczne centrum dawnej Gdyni. Ulica Starowiejska jedna z dwóch głównych osi centrum na linii wschód-zachód była jeszcze drogą przecinającą wieś Gdynię łączyła port z głównym dworcem w mieście. Ulica Świętojańska to druga z głównych ulic Gdyni i główna oś gdyńskiego Śródmieścia na linii północ-południe. Jej skrzyżowanie ze Skwerem Kościuszki i ul. 10 Lutego to współczesne centrum miasta, a ciąg od Molo Południowego, przez Skwer Kościuszki i ul. 10 Lutego jest osią centrum na linii wschód–zachód. To przy tych wszystkich ulicach stopniowo zabudowywanych przez cały okres międzywojenny wznoszą się najbardziej charakterystyczne modernistyczne gmachy i budynki miasta. Pośród nich w środkowej części ulicy Starowiejskiej pod numerem 30 zachował się relikt wiejskiej Gdyni w postaci murowanego parterowego domku, w którym przez ostatnie cztery lata życia mieszkał Antoni Abraham – wybitny działacz społeczny, nazywany „królem Kaszubów”.
Miasto rozbudowywało się także na okolicznych wzgórzach. Kamienna Góra czy Wzgórze św. Maksymiliana to dzielnice, w których zachowały się zespoły modernistycznej architektury. Siedziba Akademii Marynarki Wojennej na Oksywiu to z kolei przykład modernizmu nawiązującego do wzorów klasycystycznych.
Molo Południowe i Skwer Kościuszki
Przestrzeń skweru i molo, to szeroki miejski deptak, z alejkami, zagospodarowanymi zieleńcami i fontanną. Tutaj spotyka się historia miasta reprezentowana przez modernistyczne reprezentacyjne budynki wzniesione w latach 30. XX w. ze współczesnością, której reprezentantami są Sea Towers najwyższy budynek północnej Polski (jego południowa „wieża” ma 125 m) i Waterfront Gdynia, współczesna dzielnica portowa.
Przy Molo Południowym znajdują się dwa kompleksy budynków zaprojektowanych i wzniesionych w latach 30. XX w. Zespół gmachów Wyższej Szkoły Morskiej wybudowano w 1938 r. jako Dom Żeglarza Polskiego; został rozbudowany w okresie powojennym. Położone nieco dalej Gdyńskie Akwarium znajduje się w gmachu, którego budowę przerwał wybuch II wojny światowej, lecz dokończono go w latach 60. XX w., zachowując jego pierwotne przeznaczenie.
Na Skwerze Kościuszki architektoniczną listę polskiej moderny otwierają wznoszące się u wylotu ulicy Żeromskiego dwie narożne kamienice Prączkowskich (nr 10/12) i Peszkowskiego (nr 14). Obok wznosi się kamienica Jurkowskiego z elewacją obłożoną ceramiką.
Ulica 10 lutego
Rozciąga się na zachód od rozległej przestrzeni Skweru Kościuszki. Tu znajdują się budynki z listy najwspanialszych przykładów gdyńskiego modernizmu: gmach dawnego ZUS-u, dzisiaj należący do Urzędu Miasta oraz PLO i Zespół Mieszkaniowy Banku Gospodarstwa Krajowego, największy niegdyś budynek mieszkalny w Gdyni; oba wznoszą się przy skrzyżowaniu z ulicą 3 maja. W ich sąsiedztwie wznosi się nawiązujący do wzorców klasycznych, postawiony w tym samym okresie budynek dawnego Banku Polskiego oraz kilka udanych przykładów architektury współczesnej. Przy ulicy 3 maja za budynkiem mieszkalnym BGK wznosi się zaprojektowany przez Leopolda Taraszkiewicza w latach 50. XX w. kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa o urozmaiconej bryle ze strzelistą wolnostojącą dzwonnicą, ozdobiony mozaikami i witrażami.
Ulica Świętojańska
To największe „muzeum” muzeum gdyńskiego modernizmu. Wznosi się tu kilkanaście domów, które są wspaniałymi przykładami polskiej moderny. Do najbardziej charakterystycznych należą kamienice: Glasenappowej (nr 23), Kolińskiego (nr 41), Orłowskich (nr 68), Wieczorkowskiej (nr 78A) i Ogończyka-Blocha (nr 122). Przy ulicy znajduje się też Kościół NMP Królowej Polski – pierwszy parafialny kościół Gdyni zbudowany z inicjatywy Jana Radtke, pierwszego po odzyskaniu niepodległości wójta Gdyni. Świątynię wzniesiono w latach 1922–1924 w eklektycznym stylu historyzmu łączącym elementy nawiązujące do architektury renesansu i baroku. Poprzez przestrzeń Placu Jana Pawła II świątynia sąsiaduje z kościołem wybudowanym w latach 80. XX w., który charakteryzuje się niezwykłą – jak na budowlę sakralną – bryłą. O funkcji budynku świadczy tylko rozpięta przy świątyni parawanowa dzwonnica.
Za skrzyżowaniem ulic Świętojańskiej i Starowiejskiej, czyli centrum dawnej wsi rozciąga się Plac Kaszubski. Stoi tu pomnik Antoniego Abrahama i współczesna spiżowa ławeczka z wyobrażeniem Jakuba i Elżbiety Scheibe`ów. Mężczyzna wskazuje palcem w kierunku znajdującej się w północnej części placu narożnej kamienicy, w której mieszkali. Czteropiętrowy, ozdobiony półkolumnami, smukły dom jest podwyższony w części narożnej o jeszcze jedno piętro, co sprawiło, ze mieszkańcy nazywali go żartobliwie „drapaczem chmur”.
Kamienna Góra
Sąsiaduje ze śródmiejską zabudową ul. Świętojańskiej. Zielone wzgórze jest dobrze widoczne na południe od Skweru Kościuszki. Na szczycie znajduje się 20-metrowy stalowy krzyż w miejscu, gdzie przed II wojną planowano budowę Bazyliki Morskiej.
Cały zespół urbanistyczny Kamiennej Góry został wpisany do rejestru zabytków Gdyni. To wyspa podmiejskiej zabudowy w samym sercu miasta. Ten zielony raj to jedna z najdroższych dzielnic w Polsce. Zabudowa willowa i niewielkie kamieniczki zaczęły tu powstawać w pierwszych latach budowy portu i miasta. Już w czasach powstania była to dzielnica urzędników i kadry inżynierskiej wyższego szczebla. Przy wąskich uliczkach, których patronami są polscy pisarze i poeci, wznoszą się interesujące przykłady modernistycznych domów jednorodzinnych. Wszystkie domy to dzieła architektury modernistycznej. Niektóre mają ponad 80 lat, a ich architektura przypomina wiele współczesnych realizacji. Najbardziej charakterystyczne to: willa-bliźniak z 1934 r. przy Korzeniowskiego 3/5, willa Guttmana z 1936 r. przy Sienkiewicza 38 oraz willa Piotrowskiego z 1938 r. przy Sieroszewskiego 1A. Są też większe ciekawe budynki: pensjonat Albatros z 1930 r. przy Sienkiewicza 33, Biurowiec firmy POLSKAROB z 1935 r. przy Korzeniowskiego 8/10 czy Opolanka z 1939 r. przy Piotra Skargi 9. Można tu godzinami spacerować wśród drzew i podziwiać przedwojenne realizacje znanych architektów.
Aleja Marszałka Józefa Piłsudskiego
Wytyczona w latach 20. XX w. w obniżeniu pomiędzy Kamienną Górą a Wzgórzem Świętego Maksymiliana i pasmem kolejnych wzniesień nadmorskich. Aleję zaprojektowano jako jedną z reprezentacyjnych arterii miasta. U jej wylotu w sąsiedztwie brzegu Bałtyku znajduje się zbudowany przed wojną Dom Zdrojowy, dzisiaj Hotel „Dom Marynarza”. Malowniczo położone miejsce miało stać się zalążkiem gdyńskiego uzdrowiska, którego rozwój planowała spółka Towarzystwo Kąpieli Morskich. W sąsiedztwie budynku wznoszą się modernistyczne wille należące jeszcze do zespołu architektonicznego Kamiennej Góry. W zachodniej części reprezentacyjnej alei znajduje się Pomnik Ofiar Grudnia 1970 r. i gmach Urzędu Miasta; dochodzi tutaj śródmiejska ulica Świętojańska, której architekturę reprezentuje wspominana już wcześniej narożna kamienica Ogończyka-Blocha.
Wzgórze Świętego Maksymiliana
jest równie malowniczo położone, ale nie tworzy jednolitego zespołu architektonicznego. Krajobraz zdominowały tu bloki osiedli budowanych od lat 60. XX w. Jest tu jednak bardzo zielono i wieżowce pośród wiekowych drzew wyglądają nawet dość malowniczo. Jednym z widocznych z wielu punktów Gdyni jest zespół klasztoru franciszkanów i kościoła św. Antoniego wyróżniający się gotycką formą i elewacjami z cegły, charakterystyczną fasadą i wieżą zwieńczoną dwoma strzelistymi hełmami. Zespół klasztoru i kościoła został zaprojektowany jeszcze przed II wojną światową, ale dokończony już po 1945 r. W południowej części na wzgórzu przy tarasowo ułożonych uliczkach znajduje się wybudowane w latach 30. XX w. duże osiedle domów jednorodzinnych, bliźniaków i wolnostojących, o jednolitej architekturze; to także przykład mniej prestiżowej, ale utrzymanej w jednolitym stylu modernistycznej architektury Gdyni.
Autor: Julia Dragović
Osiedle Armii Krajowej (dawniej ZWM) - widok z "górki śmierci"
