Kopuła

Kopuła to rodzaj sklepienia w formie czaszy, mogącej mieć różne kształty i przekroje. Kopuła umożliwia przekrywanie dużych pomieszczeń bez dodatkowych podpór, słupów i filarów. Kopuły można wznosić bezpośrednio nad pomieszczeniami o planie koła (rotunda), albo za pośrednictwem pendentywów lub tromp nad pomieszczeniami na planie wieloboku. Sklepienna część kopuły nazywana jest czaszą, a widoczna z wnętrza podniebieniem. Kopuła może mieć doświetlający wnętrze otwór, oculus, albo latarnię. Wewnętrzna powierzchnia kopuły była w wielu realizacjach bogato dekorowana kasetonami, sztukaterią albo iluzjonistycznymi malowidłami (por. fresk).

Historia

Kopuły budowano od najdawniejszych czasów. Niewielkie schronienie zbudowane w czasach prehistorycznych na Ukrainie z ciosów mamuta miało formę kopulastą; niektórzy badacze datują konstrukcję na 19 000 lat p.n.e. Proste, niewielkie kopuły z gliny budowano w starożytnej Mezopotamii, tradycja ta była kontynuowana przez Persów, Achamenidów, Partów. Na Dalechim Wschodzie konstrukcję kopuły znano w Chinach, stosując je głównie w grobowcach. W starożytności mistrzami budowy kopuł byli Rzymianie, którzy stosowali ten rodzaj sklepień m.in. w termach, pałacach, budowlach grobowych, świątyniach, niekiedy także w budynkach mieszkalnych, willach. Monumentalne rozmiary osiągnęły realizacje w okresie cesarstwa, szczególnie począwszy od panowania Nerona. W III wieku cesarskie mauzolea zaczęto wznosić jako przekryte kopułami rotundy. Budowle te stały się później inspiracją dla formy wielu mauzoleów. Kopuły odgrywały ważną rolę w architekturze Bizancjum i krajów islamskich. Poprzez Bizancjum tradycja budowania kopuł dotarła na Ruś. W okresie renesansu architekci włoscy podjęli się budowania wielkich kopuł, dorównujących osiągnięciom antyku; Filippo Brunelleschi zaprojektował kopułę dla katedry florenckiej, a Bramante pierwszą koncepcję nowej bazyliki św. Piotra w Rzymie. W okresie renesansu wprowadzono kopuły dwuwarstwowe o warstwach połączonych żebrami.Kopuły cieszyły się popularnością także w baroku i później. W XIX wieku dzięki wprowadzeniu nowych materiałów, takich jak prefabrykaty ze stali, stało się możliwe wznoszenie bardzo dużych kopuł.

Budowa i materiały

Do budowy kopuł używano ciosów lub cegieł w kształcie klina, jak w przypadku łuku. Cegła była do czasów rewolucji przemysłowej jednym z najczęściej używanych materiałów Stosowano jednak także inne. Niewielkie kopuły budowano z gliny lub cegieł suszonych na słońcu (adobe), bardzo dobre właściwości ma drewno ze względu na niewielki ciężar, wytrzymałość i elastyczność. Drewnianą konstrukcję kopuł pokrywano blachą lub innymi rodzajami pokrycia dla ochrony przed żywiołami. Już w starożytnym Rzymie wykorzystywano również z bardzo dobrym skutkiem beton; betonowa kopuła Panteonu rzymskiego była przez setki lat największą kopułą na świecie. Przykłady kopuł: Hagia Sofia w Stambule, Turcja, kopuła o średnicy 32,6 i wysokości 52 metrów, (532-562); kopuła Bazyliki Św. Piotra w Rzymie, Włochy, średnica 42, wysokość 52 metry (projekt 1547); mauzoleum Tadż Mahal w Indiach; katedra św. Pawła w Londynie, Wielka Brytania; kopuła Skały, Izrael; kopuła geodezyjna Montreal Biosphère na Île Sainte-Hélène w Montrealu, Kanada, zaprojektowana przez Buckminstera FulleraPowiązane hasła: bęben, kopuła podwójna, kopuła półkulista, pendentywa, trompa