Synagoga

Synagoga, bożnica – dla wyznawców judaizmu miejsce wspólnej modlitwy, wspólnego świętowania i odprawiania obrzędów religijnych, czytania tekstów religijnych, dyskusji. Synagoga nie jest jednak świątynią w rozumieniu chrześcijańskim, jak kościół czy cerkiew. Jedyna świątynia żydowska mieściła się w Jerozolimie; w tym samym miejscu, na wzgórzu Moria znajdowała się najpierw budowla wzniesiona przez Salomona i zburzona przez Nabuchodonozora II, następnie Druga Świątynia, wreszcie trzecia, Świątynia Heroda, zniszczona przez Rzymian w 70 roku n.e. Od I w.n.e. Żydzi nie mają więc właściwej świątyni. W synagodze nie składa się ofiar, nie oddaje czci obrazom czy posągom, przestrzeń nie należy do sfery sacrum i nie wymaga np. ograniczenia dostępu tylko do osób z rodów kapłańskich.

Historia bożnic

Budynki o funkcji domów modlitwy istniały już w starożytnym Izraelu, współcześnie ze świątynią w Jerozolimie. Prawdopodobnie zaczęto je wznosić w VI w. p.n.e. Rozproszenie społeczności żydowskiej sprzyjało budowie takich obiektów. Najstarszy zachowany przykład znajduje się na  greckiej wsypie Delos i pochodzi z II w. p.n.e. Najstarsze synagogi były niewielkimi budynkami z głównym pomieszczeniem na planie prostokąta i wejściem skierowanym na wschód (orientowanym). Późniejsze obiekty nawiązywały do lokalnej tradycji ludów, wśród których osiadali Izraelici. W średniowieczu ukształtował się podział na dwa główne odłamy kultury żydowskiej, różniące się m.in. architekturą. Żydzi sefardyjscy, mieszkający na półwyspie Ibersyjskim wznosili synagogi nawiazujące do budowli islamskich.Żydzi aszkenazyjscy z Niemiec i innych krajów europejskich budowali znacznie skromniejsze domy modlitwy, głównie ze względu na zakazy stawiane przez władze miejskie i kościelne (zakaz wznoszenia reprezentacyjnych, wysokich budynków, ograniczenia lokalizacji). Synagogi takie często pozbawione były dekoracji architektonicznej albo przypominały sąsiadujące domy.  

Synagogi w Polsce

Polskie bożnice były bardzo zróżnicowane; na wsiach i w małych miejscowościach wznoszono je z drewna, formując efektowną bryłę z tzw. dachami polskimi, wielopoziomowymi gankami, podcieniami i dekoracją snycerską (szeroko opisują takie charakterystyczne obiekty Maria i Kazimierz Piechotkowie w książce Bramy nieba: bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, wydanej po raz pierwszy w 1957 roku). W miastach restrykcje ograniczające m.in. rozmiary budynków były bardziej restrykcyjne niż na wsi. Często natomiast wznoszono budowle murowane. Dość często synagogi miały charakter obronny, miały grube mury, małe, często zakratowane okna. Niekiedy umocnione bożnice włączano w system obronny miasta (synagoga w Łucku z XVII wieku). Synagogi wznoszono w powszechnie na terenie kraju stosowanych stylach architektonicznych. W XIX wieku szczególną pozycję zdobył styl mauretański. W dekoracji wielu obiektów nawiązywano do sztuki Bliskiego Wschodu.

Przykłady: synagogi w Toledo, Budapeszcie, Pradze, SofiiPrzykłady synagog w Polsce: najstarsza zachowana – Stara Synagoga w Krakowie (XV wiek), synagogi w Tykocinie, Zamościu, SzydłowieZobacz także: polichromowana synagoga w GwoźdźcuSynagoga na Tłomackiem - rekonstrukacja zagnionej architektury WarszawyNowa synagoga w Moguncji300 zapomnianych synagog w Polsce