Zakopiański styl
Styl zakopiański, styl witkiewiczowski, to jeden z wariantów stylu narodowego w architekturze polskiej, popularny na przełomie XIX i XX wieku. Założenia stylu sformułowane zostały w latach 90. XIX stulecia przez Stanisława Witkiewicza, architekta i teoretyka architektury, aktywnego także jako malarz i pisarz. Witkiewicz starał się stworzyć uniwersalny styl dla współczesnej mu polskiej architektury. Wzorem była dla niego architektura wernakularna Podhala, którą uznawał za rezerwuar specyficznie polskich form i motywów dekoracyjnych. Sztuka ludowa Podhala była według niego cenna ze względu na brak obcych wpływów. Styl zakopiański łączył elementy budownictwa ludowego ze stylistyką secesji. Choć góralska chałupa była dla architekta inspiracją, wymagania użytkowników narzucały konieczność projektowania budynków większych i bardziej komfortowych. Dwuizbowa chałupa przekształcona została w projektach Stanisława Witkiewicza w wygodną willę. Typową realizacją stylu zakopiańskiego jest jedno- albo dwutraktowy dom drewniany na wysokiej kamiennej podmurówce, przekryty stromym, spadzistym dachem. Połacie dachowe pokrywał najczęściej gont. Drewniana konstrukcja na zrąb budowana była z drewnianych płazów. Wille, służące głównie jako wakacyjne mieszkania dla mieszkańców miast, miały być wygodnym miejscem do odpoczynku. Typowa dla willi Witkiewicza jest umieszczona pod wysuniętym okapem na południowej elewacji odkryta weranda, czyli tzw. przyłap, z widokiem na góry. Ważnym elementem stylu zakopiańskiego była dekoracja architektoniczna. Witkiewicz sięgnął po stosowany w budownictwie ludowym ornament, dachy jego willi ozdobione były pazdurami, zaś szczyty i przestrzenie nad oknami motywem tzw. słoneczek. Także skrzyżowane w węgłach płazy były często traktowane jako element dekoracyjny i rzeźbione. Stanisław Witkiewicz był twórcą i najważniejszym projektantem stylu zakopiańskiego. Promowali go jednak także inni twórcy, między innymi W. Matlakowski, W. Eliasz-Radzikowski i J. Wojciechowski. Choć sam autor widział w nim uniwersalny styl narodowy, najlepsze realizacje powstały na Podhalu i ograniczały się do domów mieszkalnych, willi i pensjonatów, a także kościołów. Próby zaadaptowania stylu np. do budynków użyteczności publicznej i wprowadzenia go w pozostałych regionach kraju okazały się mało satysfakcjonujące. Krytycy architektury wskazywali na trudności wpisania takich budynków w odmienny kontekst. Schyłek popularności stylu zakopiańskiego przypada na drugą dekadę XX wieku. W latach największej popularności styl zakopiański obejmował różne dziedziny projektowania, przede wszystkim architekturę i architekturę wnętrz, meblarstwo, sztukę tkaniny i inne. Moda na góralszczyznę nie ominęła grafiki i malarstwa (Władysław Skoczylas), z drugiej strony bujnie rozwinęła się na Podhalu produkcja pamiątek turystycznych.
Styl zakopiański – realizacje
Pierwszym budynkiem w stylu zakopiańskim jest willa Koliba (projekt 1891, realizacja 1892–1893) przy ul. Kościeliskiej w Zakopanem. Inne przykłady: wille Oksza, Pod Jedlami, Rialto, Konstantynówka i inne; siedziba Muzeum Tatrzańskiego, kaplica na Jaszczurówce, kamienica Pod Góralem w Łodzi, dworzec kolejowy w Syłgudyszkach na Litwie, styl zakopiański miał też realizacje we Lwowie i Warszawie.
