Wymagania dotyczące tynków renowacyjnych

Każda ściana narażona jest na oddziaływanie czynników zewnętrznych. W przypadku ścian elewacyjnych są to przede wszystkim opady atmosferyczne (wilgoć) oraz obciążenia termiczne (nagrzewanie w lecie, mróz w zimie, przejścia przez temperaturę 0°C). Tynk pełni zatem głównie funkcję ochronną, ale także dekoracyjną.

Bardzo często zapomina się, że nie są to jedyne czynniki destrukcyjnie wpływające na wyprawę tynkarską. Tynk jest także narażony na oddziaływanie wilgoci znajdującej się w murze (np. od ścian fundamentowych pozbawionych skutecznie działających powłok wodochronnych). Wraz z zawilgoceniem przegród zazwyczaj występuje także obciążenie szkodliwymi solami budowlanymi (siarczanami, azotanami i chlorkami). Te ostatnie zjawiska są szczególnie widoczne w strefie cokołowej budynków oraz w piwnicach obiektów pozbawionych właściwej hydroizolacji. Na skutek podciągania kapilarnego wilgoć oraz rozpuszczone w niej szkodliwe sole są transportowane do wyższych części obiektu. Kolejnym etapem jest powstawanie widocznych zawilgoceń, wykwitów solnych, przebarwień, łuszczenie się powłok malarskich czy odpadanie tynku, co może prowadzić do destrukcji muru, jeżeli nie podejmie się odpowiednich czynności. Powstające wewnątrz ściany kryształy soli, powiększając swoją objętość, niszczą najpierw warstwy elewacyjne, a następnie strukturę muru. Tradycyjne tynki, zarówno wapienne, jak i cementowe, nie sprawdzają się w takich sytuacjach.

Tynk wapienny jest materiałem cechującym się silnym podciąganiem kapilarnym, czyli umożliwia transport rozpuszczonych soli do strefy przypowierzchniowej, gdzie następuje ich krystalizacja i niszczenie struktury tynku. Rozrastające się kryształy soli, na skutek swych higroskopij nych właściwości, zwiększają zawilgocenie tynku i jednocześnie znacznie zmniejszają jego zdolności dyfuzyjne, co tylko przyspiesza proces destrukcji.
Tynki cementowe zachowują się inaczej. Przede wszystkim są szczelne, likwidują więc na pewien czas widoczne objawy niszczenia, lecz w ich wnętrzu zawilgocenie muru cały czas się zwiększa. Otynkowanie tynkiem cementowym cokołu niezabezpieczonego przed kapilarnym podciąganiem wilgoci prowadzi do podwyższenia poziomu podciągania kapilarnego i pojawienia się odspojeń zbyt szczelnego tynku, często wraz z fragmentami zniszczonych cegieł – taki efekt najczęściej obserwowany jest po okresie zimowym. Dalsza destrukcja, zwłaszcza w połączeniu z ujemnymi temperaturami i przejściami temperatur przez zero, jest tylko kwestią czasu.
Inaczej zachowuje się tynk renowacyjny (choć lepiej użyć tu słowa system tynków renowacyjnych). Dzięki swoim właściwościom wchłania on wilgoć znajdującą się w murze, oddaje ją do otoczenia pod postacią pary wodnej, jednocześnie magazynując w sobie, w postaci skrystalizowanej, szkodliwe sole. Strefa odparowania przesuwana jest do wnętrza tynku, dzięki czemu na jego powierzchni nie dochodzi do powstawania wykwitów. Sole krystalizują w porach tynku renowacyjnego, nie powodując widocznych uszkodzeń.

Prace renowacyjne i charakterystyka tynków

Prace naprawczo-renowacyjne polegają przede wszystkim na odtworzeniu izolacji poziomej i pionowej, muszą rozwiązywać problem związany z obecnością w zawilgoconym murze związków soli (tynki renowacyjne, tynki tracone) oraz obejmować różne sposoby osuszania obiektu (np. za pomocą osuszaczy absorpcyjnych, kondensacyjnych itp.) i naprawy elewacji (czyszczenie, spoinowanie, wzmacnianie podłoży, hydrofobizacja, scalanie kolorystyczne, naprawa spękanych tynków itp.). Często w zakres prac renowacyjnych wchodzi również cały szereg czynności towarzyszących, polegających na wykonaniu nowych instalacji sanitarnych, grzewczych, elektrycznych, wentylacyjnych lub klimatyzacyjnych, udrożnieniu lub zmianie sposobu odprowadzenia wód opadowych czy wreszcie wyprofilowaniu otaczającego terenu. Dlatego tynk renowacyjny nie jest złotym środkiem na problemy związane z zasoleniem i zawilgoceniem murów. Jego zastosowanie musi być ściśle określone na podstawie badań stanu konkretnego obiektu i skorelowane z innymi niezbędnymi do wykonania pracami. W systemie tynków renowacyjnych wyróżnić możemy składniki podstawowe:

• obrzutkę,
• tynk podkładowy stosowany do wyrównywania ubytków w podłożu,
• tynk podkładowy (magazynujący), stosowany przy wysokim stopniu zasolenia,
• właściwy tynk renowacyjny.

Często stosowane są również składniki uzupełniające:

• preparat do neutralizacji soli lub biobójczy,
• szpachla wygładzająca,
• farby do wymalowań.

Tynki renowacyjne są dość specyficznymi materiałami, dlatego stawiają zdecydowanie wyższe wymagania wykonawcom robót. Można tu wyróżnić następujące etapy prac:

• przygotowanie podłoża,
• przygotowanie materiału,
• sposób i warunki wykonania,
• pielęgnacja.

Do ww. etapów należy dodać jeszcze wymogi związane z użytkowaniem pomieszczeń.

Tynków renowacyjnych nie należy stosować miejscowo, tylko w miejscu wysoleń, lecz w wydzielonej (najlepiej architektonicznie) strefie, w której doszło do uszkodzeń ścian (np. na cokołach lub ścianach do wysokości pierwszej kondygnacji). Często spotyka się określenie tynk renowacyjny WTA. WTA jest niemieckim zespołem naukowo-technicznym ds. konserwacji budowli i zabytków. Instytucja ta opracowała instrukcję nr 2-9-04 „Sanierputzsysteme”, stawiającą systemowi tynków renowacyjnych szereg wymagań. Certyfikat WTA przyznany tynkowi podkładowemu lub renowacyjnemu jest potwierdzeniem jego skuteczności (ze względów formalnych tynk musi mieć deklarację zgodności z normą PN-EN 998-1:2004, jednak nawet sklasyfikowanie go jako renowacyjnego wg ww. normy nie świadczy o jego skuteczności).

Zasolenie murów

Tab. 1. Stopnie zasolenia w zależności od zawartości chlorków, azotanów, siarczanów

Rozróżnia się stopnie zasolenia: niski, średni i wysoki (tab. 1). Dla poszczególnych stopni zasolenia dobiera się układ i grubość warstw składników systemu. Oznacza to, że wykonawca nie może dowolnie przyjmować układu, rodzaju i grubości warstw poszczególnych tynków (tab. 2). Dokonuje tego rzeczoznawca (specjalista), opracowujący technologię renowacji po wykonaniu analizy zasolenia. Minimalne grubości warstw tynku podkładowego i tynku renowacyjnego przedstawia rysunek 1 oraz dane zestawione w tabeli poniżej.

Tab. 2. Zalecane grubości składników tynków tynków renowacyjnych w zależności od stopnia zasolenia

Przed zastosowaniem tynków renowacyjnych należy wykonać następujące badania obiektów:

• ustalenie przyczyny zawilgocenia,
• określenie rodzaju i poziomu występujących szkodliwych soli (azotany, siarczany, chlorki),
• określenie, czy stan muru pozwala na położenie tynku.

Przygotowanie podłoża

Stare, zniszczone i zasolone tynki należy skuć do wysokości około 80 cm ponad najwyższą widoczną linię zasolenia i/lub zawilgocenia. Następnie należy usunąć luźne i niezwiązane cząstki, zmurszałą zaprawę i fragmenty muru; wykuć lub wydrapać skorodowaną zaprawę ze spoin na głębokość około 2 cm. Czynność ta jest niestety bardzo często pomijana, co przyczynia się do zmniejszenia trwałości zastosowanego systemu tynków. Z nielicznymi wyjątkami, przypowierzchniowy obszar spoin stanowi swego rodzaju magazyn soli. Usuwając spoiny, usuwamy jednocześnie fragmenty muru z relatywnie największym zasoleniem. Powierzchnię należy oczyścić mechanicznie, a gruz usunąć z terenu budowy. Nie wolno dopuszczać do kontaktu skutego, zasolonego gruzu ze zdrowymi elementami budynku.
Na rynku spotyka się również preparaty do powierzchniowej neutralizacji soli, które przekształcają sole rozpuszczalne w trudno rozpuszczalne. Ich wadą jest szkodliwość dla zdrowia i brak możliwości zneutralizowania nimi azotanów (są to najczęściej związki baru). Należy je nakładać (zwykle przez malowanie lub natryskowo) zawsze na odpowiednio przygotowanym podłożu, zgodnie z wytycznymi producenta i przestrzegając odpowiednich przepisów BHP. Środki te wymagają zwykle pewnego czasu reakcji, dlatego też po nałożeniu i odczekaniu okresu podanego w instrukcji, ścianę należy przetrzeć np. drucianą szczotką, usuwając powstałe kryształki soli. Należy podkreślić, że aktualne wytyczne WTA zdecydowanie nie zalecają stosowania tego typu preparatów. Często na zawilgoconych podłożach można zaobserwować obecność zarodników pleśni. Rozwijają się one na powierzchni, tworząc naloty grzybni (białe, brązowe, szare, czarne). Rozwój grzybów pleśniowych ograniczony jest do miejsc zawilgoconych, w których mogą one po dłuższym czasie powodować korozję podłoża. Grzyby te są związane z podłożem za pomocą wyspecjalizowanych strzępek wrastających na niewielką głębokość (0,5–1 mm). Sposób likwidacji grzybów pleśni wygląda następująco:

• w pierwszej kolejności należy usunąć widoczne warstwy grzybów pleśniowych; prace trzeba wykonywać w maseczce ochronnej i rękawicach gumowych (lateksowych). Zarodniki pleśni usuwamy zawsze na mokro, zdrapując nalot pleśni szczotką lub szpachelką po naniesieniu pierwszej warstwy preparatu biobójczego;
• następnie należy nanieść na całą powierzchnię jedną warstwę preparatu biobójczego i odczekać aż wyschnie; wtedy całą powierzchnię trzeba oczyścić mechanicznie, wykuwając przy okazji uszkodzone, zmurszałe spoiny oraz cegły;
• ostatnim krokiem jest zabezpieczenie powierzchni poprzez dwukrotne naniesienie środka biobójczego; po jego wyschnięciu można przystąpić do nakładania tynków renowacyjnych.

Jeżeli natomiast na ścianie stwierdzono obecność grzybów domowych (owocniki, sznury, grzybnie), konieczne jest wcześniejsze wykonanie ekspertyzy mykologicznej.
Następnym etapem przygotowania podłoża jest wykonanie obrzutki. Może być ona półkryjąca lub całopowierzchniowa. Zaprawa do wykonywania półkryjącej obrzutki jest nakładana w formie tzw. szprycu i nie może pokrywać więcej niż 50% powierzchni muru. Grubość tak wykonanego szprycu nie może przekraczać 5 mm i, co bardzo ważne, nie może wypełniać spoin. Dalsze warstwy wykonuje się natychmiast po związaniu (wyschnięciu) obrzutki.
Podłoże ściany przygotowanej do aplikacji tynku renowacyjnego jest zazwyczaj nierówne, z większymi lub mniejszymi miejscowymi ubytkami. Nałożenie tynku na taką powierzchnię spowodowałoby duże wahania w jego grubości. Aby tego uniknąć, stosuje się tzw. tynk wyrównawczy. Nie zawsze może pełnić on funkcję dodatkowej warstwy magazynującej sole przy dużym stopniu zasolenia (tzw. tynk podkładowy). Instrukcja WTA nr 2-9-04 „Sanierputzsysteme” wprowadza bowiem rozróżnienie między tynkiem podkładowym wykorzystywanym przy wysokim poziomie zasolenia a tynkiem podkładowym stosowanym w celu wyrównania powierzchni pod system tynków, traktując jednocześnie tynk wyrównawczy jako składnik systemu. Oznacza to, że nie dopuszcza się stosowania tradycyjnego tynku do wyrównywania podłoża, nawet jeżeli doda się do niego różnego rodzaju dodatki porotwórcze. Do uzupełniania ubytków należy zatem stosować:

• przy niskim i średnim stopniu zasolenia – tynk podkładowy lub renowacyjny,
• przy wysokim stopniu zasolenia – tynk podkładowy.

Tynk renowacyjny może być używany jako warstwa wyrównawcza, pod warunkiem że jego sumaryczna grubość nie przekroczy 4 cm (z wyjątkiem spoin i lokalnych dużych nierówności). Przy murach niejednorodnych lub przy grubszych warstwach tynku konieczne może być zastosowanie dodatkowych tynkarskich siatek zbrojących. Muszą być one jednak odporne na korozję lub odpowiednio pod tym względem zabezpieczone.

Przygotowanie materiału

Bardzo istotne jest właściwe przygotowanie masy tynkarskiej. Złe przygotowanie mieszanki zmniejsza jej porowatość, co wpływa bezpośrednio na zmniejszenie trwałości tynku renowacyjnego. Nie spotyka się już (lub występują coraz rzadziej) tynków wymagających specjalnego napowietrzenia, do mieszania popularnych tynków wystarcza mieszarka elektryczna. Stosowanie betoniarek wolnospadowych dopuszczalne jest tylko za zgodą (zaleceniem) producenta. Dlatego należy ściśle przestrzegać wytycznych i zaleceń podanych w kartach technicznych. Przede wszystkim chodzi o narzędzia i sprzęt, (mieszarki, sprężarki, pompy tłocząco-mieszające, betoniarki), sposób dozowania wody i czas mieszania.
Mniejsze ilości zapraw można zasadniczo przygotowywać, zarabiając wodą suchą zaprawę w czystych pojemnikach lub wiadrach za pomocą mieszarki wolnoobrotowej. Jeżeli tynki układane są maszynowo, to należy bezwzględnie przestrzegać wytycznych producenta dotyczących możliwości zastosowania agregatów tynkarskich, mieszarek, pomp tłoczących, średnicy i długości węży, typów i średnicy dysz.

Sposób i warunki wykonania

Tynk podkładowy (magazynujący) – specjalny tynk o szczególnie wysokiej porowatości, stosowany jako dodatkowy magazyn soli przy średnim i wysokim stopniu zasolenia. Nakłada się go na obrzutkę lub odpowiednio przygotowane podłoże (tynk wyrównujący) warstwą grubości minimum 1 cm. Wierzchnią warstwę tynku podkładowego należy pozostawić szorstką (chropowatą), co zapewnia przyczepność następnych warstw systemu. Czas schnięcia określa producent, jednak najczęściej przyjmuje się, że 1 mm grubości wysycha w ciągu jednej doby. Tynk podkładowy nie może być stosowany jako warstwa wierzchnia (nawet pod farby elewacyjne).
Właściwy tynk renowacyjny jest suchą mieszanką spoiw, odpowiednich wypełniaczy, modyfi katorów i właściwie dobranego kruszywa. Tynki te mogą się różnić między sobą np. rodzajem i uziarnieniem wypełniacza lub zastosowanym spoiwem (inne spoiwo będą miały materiały przeznaczone na ściany z dużą zawartością gipsu w podłożu, jeszcze inne spoiwo może być w mieszankach stosowanych na podłożach niezawierających zapraw cementowych itp.).
Tynki mogą być nakładane zarówno ręcznie (jak tradycyjne tynki), jak i mechanicznie. W przypadku aplikacji maszynowej instrukcje techniczne zastosowanych tynków muszą bezwzględnie podawać informacje o typach stosowanych agregatów natryskowych, mieszalnikach, o średnicach i dopuszczalnych długościach wężów, jak również o typach dysz. Instrukcja WTA wymaga także sprawdzenia przy aplikacji natryskowej odpowiedniego napowietrzenia świeżej zaprawy. Wymóg ten wynika bezpośrednio z zasady działania tynku renowacyjnego. Nieodpowiednie napowietrzenie uniemożliwiłoby krystalizację soli w porach tynku. Parametr ten można określać na dwa sposoby – poprzez pomiar gęstości świeżo przygotowanej masy lub za pomocą specjalnych urządzeń pozwalających zmierzyć zawartość powietrza w świeżej zaprawie (w % obj.).
Jeżeli właściwy tynk renowacyjny stosowany jest w parze z tynkiem podkładowym, minimalna grubość warstwy renowacyjnej wynosi 1,5 cm. W każdym innym przypadku łączna grubość warstwy nie może być mniejsza niż 2 cm. Nakładając tynk renowacyjny warstwami, w jednym przejściu nakładamy zawsze nie mniej niż 1 cm (powierzchnia warstwy pośredniej musi być szorstka). W zasadzie niedopuszczalne jest jednowarstwowe nakładanie tynku bez wstępnych badań (przede wszystkim zasolenia i bilansu wilgotnościowego). Za czas sezonowania przyjmuje się (w warunkach normalnych) 1 dobę na 1 mm grubości warstwy.

Nie zawsze, ze względu np. na uziarnienie kruszywa, udaje się uzyskać wymaganą gładkość powierzchni właściwego tynku renowacyjnego. Należy wtedy stosować tylko specjalne drobnoziarniste szpachle, przeznaczone do wygładzania powierzchni tynku. Gładzie te wchodzą najczęściej w skład systemu renowacyjnego konkretnego producenta. Oczywiście ich stosowanie nie jest obligatoryjne, powierzchnia tynku może być pokryta bezpośrednio odpowiednią farbą. Szpachla pełni jednak jeszcze jedną istotną funkcję, zwłaszcza gdy na jednej wydzielonej architektonicznie powierzchni mamy nowy tynk renowacyjny, a w górnej części ściany pozostał tynk tradycyjny. Zatem faktura istniejącego tynku różni się od faktury tynku renowacyjnego. Pozostawienie dwóch różnych powierzchni bez przeszpachlowania i pomalowanie ich odpowiednią farbą spowoduje widoczną różnicę, zaburzającą końcowy efekt estetyczny.

Pielegnacja tynku

Nałożony tynk należy chronić przed zbyt szybkim schnięciem czy przesuszeniem. Pod tym względem tynki renowacyjne zachowują się tak, jak tynki zwykłe. Prowadząc prace wewnątrz budynków, szczególnie w pomieszczeniach o podwyższonej wilgotności (np. w piwnicach), należy zadbać o odpowiednią wentylację pomieszczeń. Konsekwencją zaniedbania tego zalecenia są zaburzenia wiązania i wysychania tynku. Wówczas tynk wiąże, natomiast nie wysycha do końca. Może to prowadzić nawet do krystalizacji soli na powierzchni tynku i zniszczeń biologicznych. Nie świadczy to jednak o jego nieskuteczności. Aby uniknąć tego typu zjawisk, tynkowi należy zapewnić odpowiednie warunki wiązania i twardnienia, np. przez poprawienie wentylacji – wilgotność powietrza powinna wynosić maksimum 65%.

Czy powierzchnię tynku renowacyjnego można malować każdą farbą?

Otóż nie. Wymalowania nie mogą utrudniać dyfuzji pary wodnej, dlatego stosuje się farby silikatowe (krzemianowe), silikonowe oraz ewentualnie wapienne. Niedopuszczalne są wymalowania akrylowe, olejne, okładziny ceramiczne czy tapety.

Problem mogą sprawiać również instalacje elektryczne, a właściwie sposób mocowania przewodów i obsadzania gniazdek czy przełączników. Najczęściej elektrycy wykorzystują do tego szybkowiążące zaprawy na bazie gipsu. Jest to sytuacja niedopuszczalna. Wszelkie prace tego typu muszą być wykonywane z wykorzystaniem zapraw cementowych. Błędem jest także traktowanie tynków renowacyjnych jako izolacji przeciwwilgociowej i przeciwwodnej. Tynk renowacyjny z samego założenia nie jest materiałem szczelnym, zatem nie zastąpi skutecznie działającej izolacji poziomej i pionowej. Nie może być także stosowany w gruncie, a nawet nie powinien się z nim stykać. Należy pozostawić tam szczelinę.
Dużym problemem dla inwestorów są zazwyczaj koszty. To prawda, prace renowacyjne nie należą do tanich, jednak skutki zaniechania ich wykonywania są często dużo bardziej kosztowne. Poważne konsekwencje może mieć także zmiana opracowanej technologii na skutek żądań i nacisków inwestora, który liczy na (pozorne) oszczędności. Często jest to też inwencja wykonawcy, który np. w kosztorysie źle skalkulował koszt robót i szuka w ten sposób oszczędności (co przy braku fachowego nadzoru nie jest trudne). Próby wykonania renowacji przez inwestora na własną rękę również często kończą się fiaskiem. Wynika z tego jednoznacznie, że do renowacji podchodzić trzeba w sposób kompleksowy, uwzględniając rozwiązania technologiczno-materiałowe opracowane dla konkretnej sytuacji z wykorzystaniem konkretnych produktów.