Drzewa w mieście. Ochrona drzew w procesie budowlanym pilną koniecznością

Stosowane w Polsce praktyki budowlane prowadzą do dewastacji drzew na terenach budowy. Ochroną drzew w całym procesie budowlanym trzeba zająć się natychmiast. Utrata drzew systematycznie wzrasta a nieodwracalne uszkodzenia drzew miejskich potwierdzają badania. Praktycznie co drugie drzewo obumarło lub obumrze na skutek nieumiejętnie prowadzonych w ich sąsiedztwie prac budowlanych.

Zobacz galerię 5 zdjęć

Autor: Marzena Suchocka

Zagęszczanie gleby w obrębie systemu korzeniowego drzew przez ruch maszyn prowadzi często do obumierania drzew

Bardzo duży udział strat w drzewostanach, poza usuwaniem drzew przy budowie dróg i ulic, jest spowodowany zniszczeniami drzew na terenach budownictwa mieszkaniowego (około 35-40%) oraz w związku z budową instalacji podziemnych (około 20-30%). Wyniki badań (przeprowadzonych przez IGPIM w latach 1995-1997) wykazały, że z terenu 77 zbadanych miast różnej wielkości zostało usuniętych 66 tysięcy drzew. (B.Szczepanowska: Skuteczność opłat i kar za usuwanie drzew i krzewów. Analiza wysokości opłat i kar. IGPIK, Warszawa, 1998 ) .

Reakcja drzewa na uszkodzenie może być natychmiastowa albo odsunięta w czasie, nawet na wiele lat, co jest uzależnione od różnych czynników, przede wszystkim od gatunku drzewa, jego fazy rozwojowej oraz charakteru uszkodzenia.

W latach 2007-2009 przeprowadzono badania dwóch gatunków drzew, uszkodzonych w dwóch okresach czasu: w latach 2000-2002 oraz 2005-2006. Badano drzewa rosnące w siedmiu miejscach, w których, albo wykonano korytowanie pod nawierzchnię, albo głęboki wykop pod fundament. Badania obejmowały obserwacje fenologiczne, ocenę kondycji zdrowotnej oraz ocenę zawartości skrobi. Dla porównania, badaniami objęto także drzewa kontrolne, rosnące w tych samych miejscach, nieuszkodzone przez prace budowlane. Zbadano wpływ na kondycję drzew płytkich uszkodzeń systemu korzeniowego (ułożenie nawierzchni) oraz uszkodzeń głębokich (wykop pod budynek). 
Prowadzone badania wykazały, że 15% drzew uszkodzonych w wyniku prac budowlanych uschło, a kolejne ponad 30% uschnie w ciągu najbliższych paru lat, czyli praktycznie co drugie drzewo obumarło lub obumrze na skutek nieumiejętnie prowadzonych w ich sąsiedztwie prac budowlanych. Tak duża śmiertelność drzew zwraca uwagę na pilną konieczność stosowania właściwej ochrony drzew na terenach budowlanych.

Drzewa ofiarą kosztów inwestycji

Dewastacja i powolne obumieranie drzew na terenach miejskich są często nieodwracalne, a nasadzenia - niemożliwe do odtworzenia. Decyzje prowadzące do uszkodzeń drzew podejmowane są w znacznym stopniu w efekcie braku wiedzy na temat wpływu prac budowlanych na kondycję drzew.
Drzewo do osiągnięcia dojrzałości potrzebuje dziesiątek lat, a jego szanse zmniejszają się wraz z pogarszającymi się warunkami siedliskowymi w miastach. W Polsce brakuje narzędzi pozwalających na odpowiedzialną gospodarką drzewostanem miejskim. Sytuacja ta skutkuje tym, że roboty budowlane prowadzone są często bez zastosowania technik ochronnych i rozwiązań technicznych przyjaznych drzewom (głównie ich korzeniom), ponieważ w opinii środowiska budowlanego zwiększają one koszty inwestycji. Nie jest to prawda. Zabezpieczenia są nieznacznym kosztem w porównaniu z nakładami na całą inwestycję, a straty w drzewostanie, powodowane uszkodzeniami budowlanymi, zazwyczaj znaczne.

Wpływ robót budowlanych na kondycję drzew

Wyraźny jest długoterminowy wpływ zmiany warunków siedliskowych na placu budowy na kondycję drzew. W przeprowadzonych badaniach stwierdzono, że blisko połowa uszkodzonych jesionów (uznawanych za gatunek mało tolerancyjny) obumarła. Natomiast w przypadku lip (uznawanych za gatunek tolerancyjny) około 75% wykazywało oznaki regeneracji. Potwierdza to duże znaczenie tolerancji gatunkowej w prognozowaniu wpływu uszkodzeń drzew związanych z pracami budowlanymi.

W grupie drzew uszkodzonych płytko (korytowanie pod nawierzchnię) oznaki gwałtownego pogorszenia kondycji obserwowano u blisko 60% drzew. W tej grupie co trzecie drzewo obumarło. Tylko w przypadku co dziesiątego drzewa uszkodzonego głęboko (wykop pod garaż poziemny) zarejestrowano oznaki zamierania, u pozostałych były to oznaki regeneracji.

Badania udowodniły konieczność ochrony możliwe jak największej powierzchni systemu korzeniowego przed uszkodzeniami, zarówno płytkimi (do 30 cm), jak i głębokimi. Ale co co ciekawe, wykazały też, że uszkodzenia płytkie są groźniejsze dla drzew niż uszkodzenia głębokie powodowane przez wykop pod budynek. Wyniki wskazują na znacznie bardziej inwazyjny wpływ uszkodzeń płytkich w stosunku do wpływu uszkodzeń głębokich.

Długość życia drzew w mieście

W 1989 roku średni wiek nowo posadzonych drzew w miastach był szacowany na zaledwie 10-15 lat (Saebo i in., 2005). Według badań amerykańskich drzewa w śródmieściu wielkich miast żyją przeciętnie 7 lat.
Przyjmuje się (Bassuk i in., 1998), że średnia przewidywana długość życia drzewa, w zależności od warunków w jakich rośnie, wynosi:

• poniżej 10 lat - dla drzew otoczonych przez nawierzchnie utwardzone - chodnik; 
• 20 lat - dla drzew na trawniku, przylegającym do chodnika;
• 50 do 100 lat - dla drzew w parku.

Potwierdzają to badania przeprowadzone w Warszawie, które dowodzą, że drzewa w miastach żyją coraz krócej, rzadko przekraczając w śródmieściu wiek 10 lat (Dmuchowski i Badurek, 2001).

Zasady gospodarowania drzewostanem na placu budowy

Na podstawie przeprowadzonych badań podjeto próbę sformułowania priorytetów i zasad gospodarowania drzewostanem na placu budowy.

• Sukces w ochronie drzew może być osiągnięty tylko wtedy, kiedy wpisany jest ściśle w proces projektowy oraz przedstawiony w sposób przyjazny dla inwestorów i uczestników całego procesu budowlanego.
• Lawson i O’Callaghan (1995), Gilbert (1996) i Szczepanowska (2001) za podstawowy warunek właściwego zarządzania drzewostanem uznają konieczność wejścia arborysty jako pierwszego na teren planowany pod budowę. Tylko wtedy ma on szansę dostosować plan zarządzania drzewostanem do uwarunkowań lokalnych.
• Należy bezwzględnie stosować właściwą ochronę drzew na placu budowy na każdym etapie procesu inwestycyjnego. Nie wystarczy zabezpieczenie drzewa przed uszkodzeniem jego pnia (ubytki kory i tkanek podkorowych, obicie pnia) oraz korony (wyłamanie konarów lub cięcia powodujące osłabienie drzewa, zachwianie jego statyki). Najważniejszą zasadą jest niedopuszczenie do przesuszenia korzeni, zarówno przy pracach rozbiórkowych, jak również w trakcie  wykonywania wykopów np. pod instalacje lub fundamenty. Przesuszenie powoduje natychmiastową śmierć korzeni żywicielskich co znacznie powiększa strefę uszkodzeń spowodowanych przez mechaniczne obcięcie korzeni (uszkodzenie korzeni powyżej 45% systemu korzeniowego zazwyczaj prowadzi do śmierci drzewa).
• Zarówno projekt zagospodarowania otoczenia obiektu budowlanego, jak i prace na budowie muszą ze szczególną konsekwencją chronić glebę rodzimą w obrębie istniejących drzew. Niebezpieczne dla żywotności drzewa jest,  zarówno podniesienie poziomu gruntu w zasięgu systemu korzeniowego, jak i jego obniżenie (przez zdjęcie wierzchniej warstwy gleby). Nasypanie gleby na powierzchnię korzenienia drzewa powoduje z czasem obumarcie korzeni na skutek braku powietrza, a obniżenie poziomu gruntu to utrata przez drzewo korzeni żywicielskich. Należy więc unikać tego typu zmian, a jeśli koniecznie muszą być przeprowadzone, trzeba dążyć do pozostawienia gruntu w pobliżu drzewa na wyjściowym poziomie (poprzez zaprojektowanie systemu murków oporowych odpowiednio odsuniętych od pni drzew).
• Bardzo istotny jest monitoring stanu drzew po zakończeniu prac budowlanych (niestety w polskim prawodawstwie niewymagany). W Ustawie o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku nie ma obowiązku sprawdzenia stanu drzew istniejących po zakończeniu prac budowlanych. Przy wystąpieniu dodatkowego uszkodzenia monitoring umożliwia ocenę reakcji drzew i stwierdzenie, czy następuje regeneracja. Zaleca się, aby okres obserwacji drzew po zakończeniu budowy trwał minimum 3 lata, a w przypadku drzew wrażliwych i silnie uszkodzonych, należy wydłużyć go o kolejne lata.  

Dlaczego taki monitoring jest konieczny?

Zaobserwowano, że zarządzanie nieruchomością po jej oddaniu do użytku jest oddzielone od procesu budowlanego, co często jest bardzo niekorzystne dla drzew. Dlaczego? Oddzielenie budowy od zarządzania nieruchomością (po oddaniu budynku do użytkowania), jest często źródłem poważnego dodatkowego stresu dla drzew. Przykładowo: konsekwencją zmiany sposobu zagospodarowania terenu jest często cięcie koron drzew, czasami przyjmujące formę ogławiania. Taki dodatkowy stres prowadzi do poważnego pogarszania się kondycji drzew, które już wykazują wyczerpane zapasy energii spowodowane pracami budowlanymi i pogorszeniem warunków siedliskowych.

Skutki uszkodzeń drzew w następstwie prowadzonych w ich sąsiedztwie prac budowlanych mogą ujawniać się wiele lat po ich zakończeniu. W przeprowadzonych badaniach wpływ robót widoczny był również w 9 roku po rozpoczęciu procesu budowlanego. Był też bardzo uzależniony od presji siedliska (warunki abiotyczne, biotyczne ze szczególnym uwzględnieniem antropogenicznych). Uszkodzone drzewa wykazywały wrażliwość na dodatkowe stresy nawet wiele lat po zakończeniu robót, w porównaniu do drzew kontrolnych, które nie wykazywały takich negatywnych reakcji.

O autorce

dr inż. architekt krajobrazu Marzena Suchocka jest specjalistą w zakresie wpływu prac budowlanych na żywotność drzew i oceny długoterminowego wpływu uszkodzeń. W Katedrze  Architektury Krajobrazu Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego wykłada przedmioty obejmujace gospodarkę drzewostanem na placu budowy i pielęgnację drzew. Jest Przewodniczącą Sekcji Drzew Miejskich Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego i członkiem Zespołu Badań i Analiz Stanu Zdrowotnego Zadrzewień na Terenach Zurbanizowanych w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa. Jest także autorką książek i artykułów w zakresie ochrony drzew miejskich.