Uszkodzenia drzew. Ochrona drzew w mieście, praktyczne sposoby zabezpieczenia drzew na budowie
Presja inwestycyjna na terenach miast staje się coraz bardziej dotkliwa dla drzew, które pozbawione ochrony podczas powszechnie stosowanych praktyk budowlanych przegrywają z infrastrukturą. Widoczne są uszkodzenia drzew w wyniku prac budowlanych i remontowych, natomiast sposoby minimalizowania negatywnego wpływu robót na kondycję drzew – mało niestety znane. Warto wiedzieć, że zawsze jest więcej niż jeden sposób wykonania prac budowlanych w sąsiedztwie drzew. Znajomość specyfiki drzew umożliwia wybór rozwiązania najmniej szkodliwego, a często również tańszego.
Reakcje drzew na uszkodzenia mechaniczne związane z robotami budowlanymi mogą być natychmiastowe, co oznacza, że drzewo obumiera w sezonie wegetacyjnym, w którym zostało uszkodzone lub w sezonie następnym. Obumarcie drzewa może jednak być odsunięte w czasie na kilkanaście, a nawet na kilkadziesiąt lat. Szczególnie zatrważającym jest fakt, że sytuacje kiedy uszkodzone drzewo umiera po kilku/kilkunastu latach, zdarzają się dużo częściej. Sytuacja ta jest dla ochrony drzewa bardzo kłopotliwa – po kilku latach nikt nie powiąże śmierci drzewa z pracami budowlanymi, które miały miejsce w obrębie jego systemu korzeniowego kilka lat wcześniej. A to one właśnie są przyczyną obumarcia drzewa.
Zły stan drzew miejskich widoczny jest na pierwszy rzut oka, ale... nie dla prawników
Obowiązujące w Polsce prawo nie widzi tego problemu. 3-letni okres, po którym jest obowiązek sprawdzenia, czy drzewa zachowały żywotność, przewidziany jest jedynie dla drzew przesadzanych lub posadzonych jako kompensacja przyrodnicza za drzewa wycięte (*Art. 84.1 pkt. 5. Ustawy o ochronie przyrody). Ustawa nie przewiduje jednak konieczności oceny kondycji ani żywotności drzew zlokalizowanych na działce po zakończeniu robót budowlanych. Sytuacja ta nie mobilizuje jednak inwestorów, nie prowadzą oni robót z zastosowaniem technik ochronnych i rozwiązań technicznych przyjaznych drzewom (głównie ich korzeniom), ponieważ zwiększają one koszty inwestycji. W Ustawie o ochronie przyrody jest zapis mówiący w sposób enigmatyczny, że „Prace ziemne oraz inne prace związane z wykorzystaniem sprzętu mechanicznego lub urządzeń technicznych, prowadzone w obrębie bryły korzeniowej drzew lub krzewów na terenach zieleni lub zadrzewieniach powinny być wykonywane w sposób najmniej szkodzący drzewom lub krzewom” (Art. 82. 1.) Ustawa jednak nie nakłada na inwestora obowiązku nadzoru prac w trakcie budowy i ich kontroli po zakończeniu procesu budowlanego przez specjalistę w zakresie drzew, nie wprowadza również okresu monitoringu drzew. Praktyka ta stosowana jest powszechnie w prawodawstwie krajów zachodnich, gdzie okres monitoringu po zakończeniu inwestycji ustalany jest zazwyczaj na 5 lat. Jeśli po tym czasie drzewo wykazuje oznaki osłabienia kondycji lub zamierania, inwestor ponosi karę pieniężną lub zmuszony jest wykonać rekompensatę przyrodniczą za spowodowaną szkodę. Praktyki obowiązujące w naszym kraju prowadzą w efekcie do dewastacji drzew na terenach budowy a co za tym idzie, do utraty wartości przyrodniczych odczuwanych nie tylko przez mieszkańców nowych osiedli, ale również terenów sąsiednich.
W jaki sposób uszkodzenie w trakcie prac budowlanych wpływa na kondycję drzew?
Dewastacja i powolne obumieranie drzew na terenach miejskich jest tym bardziej bolesne, że nasadzenia są zazwyczaj niemożliwe do odtworzenia w krótkim czasie i w rozmiarze, w którym zostały utracone. Drzewo do osiągnięcia swojej dorosłej wielkości potrzebuje dziesiątek lat, a szanse na osiągnięcie fazy jego dojrzałości zmniejszają się wraz z pogarszającymi się warunkami życia drzew w miastach.
Poznaj także wyniki badań drzew miejskich
Uszkodzenia mechaniczne drzew mogą dotyczyć systemu korzeniowego, pnia lub korony drzew i dla każdej z części drzewa mają różne skutki. Uszkodzenia mechaniczne pnia, oberwanie gałęzi lub nasypanie zbyt małej, np. dziesięciocentymetrowej warstwy gleby na korzenie drzewa, z dużym prawdopodobieństwem negatywnie wpłynie na stan jego zdrowia. Bardzo niebezpieczne są mechaniczne uszkodzenia korzeni lub kory drzew i tkanek leżących bezpośredni pod korą.
Należy jednak pamiętać, że zawsze jest więcej niż jeden sposób wykonania prac budowlanych w sąsiedztwie drzew. Znajomość specyfiki drzew umożliwia wybór rozwiązania mniej szkodliwego, a często również tańszego dla inwestora.
Uszkodzenie korzeni drzew
Korzenie to najczęściej uszkadzana część drzewa, w dodatku bardzo często w sposób nieświadomy. Uszkodzenia korzeni nie są widoczne, trudno jest je kontrolować a wiele z nich powstaje w wyniku nieumiejętnego i nieświadomego działania pracowników. Badania mówią, że każde uszkodzenie korzeni jest groźne dla kondycji drzewa a usunięcie lub uszkodzenie korzenie powyżej 45% systemu korzeniowego drzewa spowoduje nie tylko zachwianie jego statyki, ale również śmierć - natychmiastową lub odsuniętą w czasie nawet na lata. Jak jednak praktycznie określić zasięg korzeni drzewa wrażliwych na uszkodzenie?
Aby właściwie określić zasięg systemu korzeniowego drzewa należy pamiętać, że ok. 80% korzeni zlokalizowane jest w wierzchniej warstwie gleby (do głębokości 60 cm) i mogą się one rozciągać na odległość dwa lub trzy razy większą niż średnica korony (szczególnie przy nawierzchniach utwardzanych). Jeżeli powierzchnia terenu nie jest przykryta nawierzchnią nieprzepuszczalną, duża ilość korzeni koncentruje się na linii rzutu korony, by tam pobierać wodę skapującą z liści. Strefa ta powinna być szczególnie chroniona. W glebie poza pobieraniem zasobnej w sole mineralne wody, korzenie do rozwoju potrzebują również powietrza, dlatego ubicie gleby jest jednym z głównych sprawców zamierania korzeni, a w konsekwencji całych drzew. Warto też wiedzieć, że warunkach miejskich nieprawdą jest, że drzewa wykształcają system korzeniowy zawsze symetrycznie – w mieście korzenie rosną tam, gdzie znajdują warunki do życia, a więc zasobną w tlen glebę oraz wodę. Jest to więc zazwyczaj kształt nieregularny.
Uszkodzenia pnia - mechaniczne uszkodzenia kory i tkanek leżących bezpośrednio pod korą
Tkanki leżące bezpośrednio pod korą stanowią dla drzewa drogi transportu wody z korzeni do liści oraz drogę asymilatów z liści do korzeni, czyli substancji, które odżywiają drzewo i bez których jego rozwój nie jest możliwy. Dlatego też pnie drzew powinny być chronione w trakcie budowy nie tylko przed odarciem kory, ale również przed uderzeniami, które są szczególnie szkodliwe dla drzewa. Obicie kory, spowodowane na przykład uderzeniem lub otarciem pnia przez pojazd, nie jest widoczne, powoduje natomiast powstanie rany przez przerwanie tras przewodzenia. Przerwanie ciągłości komórek lub ich zmiażdżenie upośledza z kolei procesy przewodzenia, co wpływa negatywnie na kondycję drzewa. Uszkodzona kora z czasem odpada, a rana często przekształca się w próchniejący ubytek. Za uszkodzenie powodujące obumarcie drzewa (w krótkiej lub długiej perspektywie czasu) uważane jest mechaniczne uszkodzenie kory na długości ponad 50% obwodu pnia.
Uszkodzenia korony drzew
W miastach drzewa ceni się nie tylko ze względu na ich właściwości przyrodnicze i klimatyczne, bardzo ważne dla mieszkańców jest także kryterium piękna. Podkreślają to badania, które udowadniają, że drzewa okaleczone, brzydkie, zniekształcone lub zamierające działają na mieszkańców depresyjnie. Redukcja konarów, usprawiedliwiana często względami bezpieczeństwa, powoduje zazwyczaj zniszczenie walorów krajobrazowych drzewa oraz zachwianie jego statyki. Drzewa wypracowują równowagę przez dziesięciolecia swego życia i, paradoksalnie, mocne cięcia korony mogą powodować, w rezultacie... jeszcze większe zagrożenie. Powodują bowiem często zachwianie tej równowagi, a nie tylko zniszczenie pokroju drzewa, i jego piękna. Ponadto każde cięcie i powstała rana jest dla drzewa bramą infekcji, która osłabiając drzewo może spowodować jego przedwczesną śmierć. Badania mówią, iż za uszkodzenie prowadzące do obumarcia drzewa, uznawane jest obcięcie powyżej 55% prawidłowo rozwiniętej korony.
Jak i które drzewa chronić?
Decyzje dotyczące techniki ochrony drzew wymagają wiedzy i doświadczenia, jeżeli mają prowadzić do rozwiązań nie przynoszących uszczerbku dla ich kondycji. Każda sytuacja na terenie objętym budową lub przebudową jest bowiem zupełnie inna, niepowtarzalna. Właściwą decyzję o sposobie ochrony konkretnego drzewa podejmą na placu budowy specjaliści z zakresu ochrony drzew. Pozwoli to nie tylko na uniknięcie lub zminimalizowanie wpływu najistotniejszych zagrożeń i przez to zachowanie drzew w dobrej kondycji. Umożliwi także oszczędności w zakresie nakładów poniesionych na pielęgnację drzew po zakończeniu prac budowlanych.
Wcześniejsze zaniedbania pielęgnacyjne drzew mogą również wpływać na stopień ich ochrony lub nawet ich usunięcie. Dotyczy to jednak wyłącznie drzew mających cechy, które wyraźnie świadczą o wadach drzewa i związanych z tym zagrożeniach. Mogą to być np. drzewa o zniekształconych koronach oraz wyraźnych oznakach osłabienia statyki, takich jak: konkurujące przewodniki połączone rozgałęzieniem w kształcie litery V z tzw. zakorkiem, pęknięcia pnia, owocniki grzybów, usychające wierzchołki gałęzi w koronie, ale również wiele odrostów od pnia po zabiegu ogławiania, rozległe wypróchnienia podstawy pnia lub głównych konarów, uszkodzenia lub obcięcia głównych korzeni lub pęknięcia gleby w sąsiedztwie pnia spowodowane ruchem korzeni. W takim wypadku specjalista w dziedzinie drzew może zadecydować o usunięciu drzewa.
Ogrodzenie placu budowy
Drzewa na terenie budowy należy ogrodzić, żeby zapobiec uszkodzeniom mechanicznym tkanek korzeni, pni i gałęzi, ale również ubiciu gleby i jej skażeniu. Najlepszym rozwiązaniem jest ogrodzenie grupy drzew przynajmniej na linii okapów ich koron. Stosowane zwykle w naszym kraju osłanianie pnia deskami powinno być rozpatrywane na końcu (jako rozwiązanie wyłącznie w wypadku braku miejsca na właściwe ogrodzenie).
Należy jednak pamiętać, że ogrodzenia nie są w stanie zabezpieczyć roślin przed wszystkimi uszkodzeniami. Mimo to, warto je stosować, gdyż pełnią funkcję psychologiczną, przypominają ludziom (np. pracownikom budowy) o konieczności ochrony drzewa i zmuszają do respektowania obecności barier. Strefa ochronna powinna być wyraźnie opisana i oznaczona, żeby informacja była czytelna dla wszystkich uczestników procesu budowlanego.
Zabezpieczenia korzeni drzew
Najważniejszą zasadą ochrony drzew podczas prac budowlanych jest niedopuszczenie do przesuszenia korzeni, zarówno przy pracach rozbiórkowych, jak również w trakcie wykonywania wykopów pod instalacje lub fundamenty. Przesuszenie powoduje natychmiastową śmierć korzeni żywicielskich, co powiększa znacznie strefę uszkodzeń spowodowanych przez mechaniczne obcięcie korzeni.
Jeżeli to tylko możliwe, należy dążyć do uszkodzenia możliwie małej powierzchni systemu korzeniowego poprzez prowadzenie projektowanych instalacji i nawierzchni po jednej stronie drzewa.
Autor: Marzena Suchocka
Zasłona korzeniowa, czyli sposób zabezpieczenia korzeni drzewa przezd wysychaniem w trakcie wykonywania wykopu.
W razie konieczności wykonania wykopów zalecana jest praktyka tunelowania, czyli układania instalacji w strefie systemu korzeniowego drzew w tunelach umieszczonych na głębokości minimum 70 cm. Pozwala ona na zachowanie dużej części korzeni przy powierzchni gruntu. Metoda ta polega na kopaniu ręcznie otwartego rowu (z zachowaniem korzeni o grubości powyżej 3 cm) a następnie, w strefie zagęszczenia drobnych korzeni przejście do tunelu. Odległość od pnia, gdzie rów otwarty powinien zostać zastąpiony tunelowaniem, jest wyznaczana w różny sposób w zależności od przyjetej metody. Przykładowo, za granicę przejścia rowu otwartego w wykop ustalana jest linia okapu korony. W innej metodzie odległość od pnia obliczana jest w zależności od średnicy pnia drzewa i tak, drzewo o średnicy pnia 30 cm powinno mieć wykonane tunelowanie w odległości 3,6 m od pnia.
Niebezpieczne dla żywotności drzew są również takie sytuacje jak podniesienie poziomu gruntu w zasięgu systemu korzeniowego lub zdjęcie wierzchniej warstwy gleby. Nasypanie gleby na powierzchnię korzenienia drzewa powoduje z czasem obumarcie korzeni na skutek braku powietrza, obniżenie poziomu gruntu to natomiast utrata przez drzewo korzeni żywicielskich. Należy więc unikać tego typu zmian, a jeśli muszą być przeprowadzone, należy dążyć do pozostawienia gruntu w pobliżu drzewa na wyjściowym poziomie. Można to zaplanować np. poprzez wykonanie murków oporowych odpowiednio odsuniętych od pnia drzewa.
Cięcie drzew
Cięcia redukcyjne mogą być stosowane tylko w razie bezwzględnej konieczności i po konsultacji ze specjalistą w zakresie drzew, a nie jako sposób na standardową „pielęgnację” drzewa. Tak jak wspomniano, sytuacja każdego drzewa na placu budowy jest inna. Presja inwestycyjna powoduje natomiast, że nie zawsze jest możliwe zastosowanie wszystkich metod ochronnych, np. z powodu braku miejsca na placu budowy. Zazwyczaj jednak przyczyną niestosowania właściwych metod ochrony drzew na budowie jest brak wiedzy. Pomóc w tym mogą specjaliści, a właściwe decyzje podejmowane na placu budowy przez specjalistę z zakresu ochrony drzew pozwolą na uniknięcie również kosztów późniejszej pielegnacji niezbędnej po zakończeniu prac budowlanych.
Należy zaznaczyć, że odporność drzew na roboty budowlane jest uzależniona od wielu czynników, takich jak predyspozycje gatunkowe, faza rozwojowa drzewa, jego stan zdrowia, zasięg systemu korzeniowego oraz siedlisko. Drzewa starzejące się, chore, rosnące w trudnych warunkach mają mniejsze szanse na przeżycie prac budowlanych w ich sąsiedztwie. Ale nawet drzewa, które przeżyją roboty budowlane, zawsze choć w różnym stopniu, skracają swój czas życia poprzez wcześniejsze wchodzenie w fazę dojrzałości lub starości.
O autorce
Dr inż. architekt krajobrazu Marzena Suchocka jest specjalistą w zakresie wpływu prac budowlanych na żywotność drzew i oceny długoterminowego wpływu uszkodzeń. W Katedrze Architektury Krajobrazu Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego wykłada przedmioty obejmujące gospodarkę drzewostanem na placu budowy i pielęgnację drzew. Jest Przewodniczącą Sekcji Drzew Miejskich Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego i kierownikiem Zespołu Badań i Analiz Stanu Zdrowotnego Zadrzewień na Terenach Zurbanizowanych w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa. Jest także autorką książek i artykułów w zakresie ochrony drzew miejskich.
