Odpowiedzialność za towar z elementem cyfrowym
Nowe przepisy prawa konsumenckiego szczegółowo regulują odpowiedzialność sprzedawcy nie tylko za wady towaru, lecz także za jego element cyfrowy. Towar jest zgodny z umową, gdy jego funkcjonalność, montaż oraz oprogramowanie odpowiadają specyfikacji zawartej w kontrakcie oraz spełniają obiektywne kryteria oceny z ustawy o prawach konsumenta. Nowelizacja nie omija również branży stolarki budowlanej, gdzie na dobre zagościł trend smart home.
Spis treści
- Umowy zobowiązujące do przeniesienie własności towaru na konsumenta
- Towary i ich element cyfrowy
- Łączenie elementów cyfrowych z wyrobami budowlanymi oraz kryteria oceny zgodności
- Obowiązek aktualizacji oprogramowania
- Podsumowanie
Umowy zobowiązujące do przeniesienie własności towaru na konsumenta
Z punktu widzenia inwestora jakość wyrobów oraz robót budowlanych ma pierwszorzędne znaczenie. Prawo budowlane nie reguluje kwestii cywilnoprawnych dotyczących odpowiedzialności za wadliwe towary lub nieprawidłowy montaż wyrobów budowlanych. Oczywiście, zgodnie z ogólnymi zasadami Prawa budowlanego, wszelkie wyroby wytworzone w celu zastosowania w obiekcie budowlanym powinny odznaczać się takimi cechami i właściwościami użytkowymi, które zapewniają spełnienie przez wzniesione obiekty wymagań podstawowych, dotyczących m.in. zdrowia, bezpieczeństwa użytkowania, ochrony przed hałasem, oszczędności energii oraz izolacyjności cieplnej.
Stałość pożądanych cech stosowanych wyrobów budowlanych jest warunkowana w pierwszej kolejności prawidłowym projektem architektoniczno-budowlanym, doborem oraz należytym wykonawstwem. W razie ujawnienia się wad materiałowych lub wykonawczych inwestorzy korzystają z ochrony przewidzianej w przepisach prawa cywilnego, które wyznaczają zakres odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady. Oczywiście, konkretna usterka – wada fizyczna może występować w samej nieruchomości (np. nieprawidłowa hydroizolacja obiektu budowlanego), jak i tkwić w poszczególnych elementach wyposażenia, które na gruncie prawa budowlanego należy kwalifikować jako wyroby budowlane (np. wadliwe okno, brama lub napęd do bramy). Nabywca nieruchomości jako całości (np. kupujący lokal mieszkalny) korzysta z ochrony przewidzianej w przepisach Kodeksu cywilnego w ramach rękojmi za wady fizyczne i prawne, która obowiązuje przez pięć lat, licząc od dnia wydania rzeczy (tj. protokolarnego przekazania nieruchomości, zob. art. 568 § 1 Kodeksu cywilnego).
Rękojmia obowiązuje również przy zakupie poszczególnych rzeczy ruchomych – towarów, które mogą być zamontowane w nieruchomości, takich jak: drzwi, okna, rolety, bramy, akcesoria, systemy obsługi zdalnej. W przypadku sprzedaży ruchomości odpowiedzialność sprzedawcy z rękojmi trwa co do zasady dwa lata od dnia wydania towaru. W obrocie nieruchomościami oraz w relacjach obustronnie profesjonalnych (B2B) przepisy Kodeksu cywilnego o rękojmi za wady stosujemy do kontraktów sprzedaży, dostawy, najmu oraz do umów o dzieło.
Należy równocześnie pamiętać, że w obrocie konsumenckim (B2C) w przypadku sprzedaży towarów, tj. rzeczy ruchomych – produktów oraz wyrobów budowlanych, stosujemy przepisy prawa konsumenckiego. Od 1 stycznia 2023 r. obowiązują znowelizowane przepisy ustawy o prawach konsumenta (Ustawa z dnia 4 listopada 2022 r. o zmianie ustawy o prawach konsumenta, ustawy – Kodeks cywilny oraz ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe (DzU poz. 2337)). Wdrażają one do polskiego porządku prawnego europejską dyrektywę 2019/771, zwaną dyrektywą towarową SGD – sale of goods directive (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej nr 136/28 z 22.05.2019). Pełna nazwa tej dyrektywy brzmi: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/771 z dnia 20 maja 2019 r. w sprawie niektórych aspektów umów sprzedaży towarów, zmieniająca rozporządzenie (UE) 2017/2394 oraz dyrektywę 2009/22/WE i uchylająca dyrektywę 1999/44/WE.
Ustawa konsumencka zawiera w nowym art. 43a istotne wyłączenie, zgodnie z którym w razie braku zgodności towaru z umową (wada fizyczna w tradycyjnym rozumieniu) konsumentowi przysługują uprawnienia określone w prawie konsumenckim. Nowa regulacja przewiduje, że do umów zobowiązujących do przeniesienia własności towaru na konsumenta, tj. do sprzedaży, dostawy oraz umowy o dzieło, nie stosuje się przepisów o rękojmi z Kodeksu cywilnego. Mamy więc do czynienia z dualizmem systemów ochrony prawnej kupującego. W przypadku sprzedaży obustronnie profesjonalnej (producent – dystrybutor B2B) zastosowanie ma Kodeks cywilny, natomiast na etapie dalszej odsprzedaży do użytkownika końcowego (dystrybutor – konsument B2C) odpowiedzialność sprzedawcy kształtują przepisy prawa konsumenckiego, które dotyczą szerokiej kategorii umów zobowiązujących do przeniesienia własności towaru (sprzedaż, montaż).
Dystrybutorzy wyrobów budowlanych, którzy oferują towary oraz usługi w obu sektorach rynku, profesjonalnym B2B i konsumenckim B2C, powinni znać oba reżimy odpowiedzialności cywilnej za jakość rzeczy sprzedanej, albowiem system kodeksowej rękojmi za wady oraz ochrona konsumenta z tytułu niezgodności towarów z umową różnią się między sobą w wielu istotnych kwestiach, jak np. terminy reklamacyjne, obowiązek zbadania rzeczy, domniemania prawne związane z przyczyną wady oraz sekwencyjność uprawnień kupującego.
Towary i ich element cyfrowy
Jak już zasygnalizowano, nowe przepisy ustawy o prawach konsumenta to wyraz implementacji w prawie krajowym europejskiej dyrektywy towarowej nr 2019/771.
Nowe ramy prawne, obowiązujące na rynku wewnętrznym Unii Europejskiej, stanowią odpowiedź na ciągłe zmiany technologiczne, które nie ominęły również tradycyjnych towarów – produktów i wyrobów klasyfikowanych na gruncie prawa cywilnego jako ruchomości. Coraz częściej bowiem klasyczne wyroby budowlane (np. bramy, drzwi, okna) są oferowane w powiązaniu z elementem dodatkowym, który ma charakter cyfrowy (np. brama z aplikacją na smartfon, okna w systemie inteligentny dom, rolety z czujnikiem temperatury). Treść cyfrowa pochodząca od danego producenta (np. oprogramowanie do pobrania na smartfon) wraz z klasycznym wyrobem budowlanym (montowanym przez dystrybutora) tworzą funkcjonalną całość, którą bierze pod uwagę użytkownik końcowy przy podejmowaniu decyzji zakupowej.
Wygoda korzystania z usługi cyfrowej, możliwość archiwizowania zdarzeń związanych z wyrobem, przypominanie o przeglądach, łatwy kontakt z serwisem, kompatybilność z systemem operacyjnym stosowanym przez użytkownika – wszystkie te czynniki współdecydują o funkcjonalności wyrobu budowlanego, który konsument zamierza kupić i zamontować w swoim domu na lata. Z tych względów wprowadzono do przepisów konsumenckich definicję towaru z elementami cyfrowymi: jest to rzecz ruchoma, która zawiera treść/usługę cyfrową lub jest z nimi połączona w taki sposób, że brak tejże treści/usługi cyfrowej uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie. W praktyce element cyfrowy to wszelkie systemy operacyjne, aplikacje lub każde inne oprogramowanie dostarczane na nośniku cyfrowym lub pobierane przez klienta na urządzenie końcowe (smartfon, tablet, komputer).
W świetle nowych przepisów konsumenckich sprzedawca odpowiada wobec kupującego nie tylko za jakość i niewadliwość wydanego towaru, lecz także za połączony z nim element cyfrowy, choćby to cyfrowe akcesorium (software) dostarczała osoba trzecia (np. producent lub działający na jego zlecenie deweloper aplikacji). Dystrybutorzy oraz ekipy montażowe oferujące wyroby stolarki budowlanej kategorii „smart” (wyrób + aplikacja mobilna) powinni mieć zawsze na uwadze treść art. 6 znowelizowanej ustawy konsumenckiej.
Przepis ten wprost stanowi, że do umowy, na mocy której przedsiębiorca jest zobowiązany do przeniesienia własności towaru i wykonania usługi (wyrób budowlany wraz z jego montażem u klienta), stosuje się przepisy dotyczące umów zobowiązujących do przeniesienia własności, wraz z systemem ochrony kupującego opartym na braku zgodności z umową.W przypadku towarów z elementem cyfrowym przepisy o odpowiedzialności względem konsumenta stosuje się również wtedy, gdy treść lub usługę cyfrową dostarcza osoba trzecia (np. producent lub dostawca oprogramowania z licencją dla klientów danej marki).
Uzasadnieniem rozszerzenia odpowiedzialności przedsiębiorcy względem kupującego jest to, że konsument nie nabywa wyłącznie wyrobu fizycznego jako takiego, np. bramy, którą zawsze można otworzyć ręcznie, bez oprogramowania i automatyki. Kupujący jest również i przede wszystkim odbiorcą usługi cyfrowej – po to instaluje aplikację (element cyfrowy), aby zdalnie obsługiwać i kontrolować bramę (element towarowy) prowadzącą do posesji. Jeżeli więc reklamacja dotycząca zdalnej obsługi bramy zostanie zgłoszona przez konsumenta do tego przedsiębiorcy, który bramę montował, to nie może on zasłaniać się tym, że aplikację do obsługi bramy dostarcza podmiot spoza transakcji handlowej (producent lub wytwórca oprogramowania). Odesłanie klienta z reklamacją do osób trzecich tylko z tego powodu, że reklamacja dotyczy elementów cyfrowych, będzie niezgodna z prawem konsumenckim. Reklamację trzeba przyjąć i merytorycznie rozpoznać, również w zakresie cyfrowego akcesorium sprzedanego wyrobu.
Nieprawidłowości w funkcjonowaniu towarów z elementem cyfrowym mogą sprowadzać się np. do braku aktualizacji oprogramowania, co jest obowiązkiem kupującego. W takiej sytuacji wadliwość cyfrowa nie będzie obciążać sprzedawcy, niemniej jednak fachowe doradztwo dla klienta w obszarze software’u jest zawsze pożądane. Świadczy to o profesjonalizmie producenta, stanowi wartość dodaną dla samych wyrobów oraz buduje zaufanie i lojalność klienta wobec danej marki.
Krótko mówiąc, sprawny help desk dla towarów z elementami cyfrowymi leży w interesie wszystkich przedsiębiorców w łańcuchu dostaw stolarki budowlanej: od producenta przez autoryzowanego dystrybutora do montażysty i serwisanta. Wszyscy oni powinni nie tylko wykazać się profesjonalizmem w odniesieniu do samych towarów i ich montażu, lecz także być na bieżąco z aspektem cyfrowym oferowanych wyrobów, wymogami technicznymi oraz dostępnymi aktualizacjami.
Przeczytaj również:
- BMS - system zarządzania budynkami. Na czym polega system automatyki BMS?
- System zarządzania energią EMS - co to jest, jak działa i jakie daje korzyści?
Łączenie elementów cyfrowych z wyrobami budowlanymi oraz kryteria oceny zgodności
Korzystanie z oprogramowania zapewniającego dostęp do funkcji inteligentnego domu oparte jest na konstrukcji umowy licencyjnej, na podstawie której nabywamy prawo do korzystania z treści i usług cyfrowych dostarczanych przez twórców – programistów danej aplikacji.
Postanowienia licencyjne mogą znajdować się w samej umowie sprzedaży, jak również w regulaminach korzystania z usług świadczonych elektronicznie, na których treść użytkownik zgadza się w momencie pobierania oraz instalowania oprogramowania na urządzeniu końcowym. Oczywiste jest, że zakupiony towar ma być zgodny z umową (tj. niewadliwy), wobec czego łączenie towarów z elementami cyfrowymi, które warunkują ich prawidłowe i zgodne z przeznaczeniem funkcjonowanie (np. otwieranie, uchylanie, zamykanie, monitorowanie zdarzeń z otoczenia) skutkuje rozszerzeniem odpowiedzialności również za wady cyfrowe.
Tak samo jak wyrób budowlany w swej fizycznej postaci, taki i połączony z nim element cyfrowy ma spełniać wszystkie kryteria zgodności z umową. Normatywne kryteria oceny towarów z elementem cyfrowym zawiera znowelizowana ustawa konsumencka, której normy interpretacyjne precyzują, kiedy dostarczony towar uznaje się za zgodny z umową, czyli niewadliwy.
Po pierwsze, towar jest zgodny z umową, gdy świadczenie przedsiębiorcy odpowiada subiektywnym potrzebom konsumenta określonym w umowie oraz dodatkowo pozostaje w zgodności z obiektywnymi wymogami dla towarów danego rodzaju. Ustawa konsumencka, w ślad za dyrektywą (przyp. autora: zob. artykuł 6 dyrektywy SGD), stanowi, że towar jest zgodny z umową, jeżeli cechy dostarczonego kupującemu towaru:
- 1) są zgodne z jego opisem (zawartym nie tylko w umowie, lecz także w adresowanych do kupującego ofertach, kosztorysach, fakturach pro forma), rodzajem, ilością, jakością, kompletnością, funkcjonalnością, kompatybilnością, interoperacyjnością oraz dostępnością aktualizacji elementów cyfrowych;
- 2) wykazują przydatność do szczególnego celu, do którego jest potrzebny konsumentowi, o którym powiadomiono przedsiębiorcę w chwili zawarcia umowy i który przedsiębiorca zaakceptował.
Subiektywny marker zgodności towaru z umową może przejawiać się np. w szczególnych, indywidualnych potrzebach klienta związanych z jego sytuacją osobistą, wykonywanym zawodem lub charakterem obiektu, do którego dobierany jest wyrób budowlany. Przykładowo, klient zainteresowany utrzymaniem ciszy w poczekalni do gabinetu lekarskiego potrzebuje drzwi oraz okien o odpowiedniej izolacyjności akustycznej. Jeżeli taką pożądaną przez kupującego cechę zaakceptował dystrybutor stolarki, to w razie sprzedaży oraz późniejszego montażu wyrobów typowych (i zgodnych z normą techniczną) będzie ponosił odpowiedzialność za niezgodność towarów z umową, które nie zaspokajają szczególnego interesu oraz indywidualnej potrzeby klienta. Późniejsze reklamacje, zgłaszane w związku z niesatysfakcjonującą akustyką stolarki, winny być kwalifikowane jako niezgodność towaru z umową w indywidualnym przypadku.
Dystrybutorzy stolarki budowlanej powinni być wyczuleni na zgłaszane im szczególne potrzeby kupujących już na etapie doboru wyrobów, tak aby po ich montażu nie borykać się z reklamacjami opartymi o brak zgodności towaru w ujęciu subiektywnym. Przechodząc do obiektywnych wymogów zgodności dla towarów danego typu, ustawa konsumencka w dość szczegółowy sposób wylicza poszczególne kryteria oceny. I tak, aby dostarczony towar mógł być uznany za zgodny z umową (podejście pozytywne), musi przede wszystkim nadawać się do typowych celów, do których zazwyczaj używa się towaru tego rodzaju.
Przy ocenie zdatności do typowego celu uwzględnia się obowiązujące przepisy prawa oraz normy techniczne. W odniesieniu do wyrobów budowlanych będą to europejskie normy zharmonizowane (warunkujące znakowanie znakiem CE) oraz pozostałe normy krajowe, które wraz z wdrożoną zakładową kontrolą produkcji i jakości uprawniają do znakowania wyrobów znakiem budowlanym B. Przepisy interpretacyjne ustawy konsumenckiej kładą nacisk na trwałość i bezpieczeństwo wyrobów, a w odniesieniu do towarów z elementem cyfrowym – również na ich funkcjonalność i kompatybilność – co jest typowe dla towarów typu smart.
Przy ocenie wymogów stawianych otoczeniu cyfrowemu oferowanych do sprzedaży towarów analizuje się również „rozsądne oczekiwania” konsumenta, które kształtowane są m.in. przez publiczne zapewnienia składane przez przedsiębiorców, producentów lub osoby działające w ich imieniu – czyli autoryzowanych dystrybutorów danej marki. W praktyce chodzi o reklamy, treści promocyjne oraz treść etykiet, które informują uczestników rynku o dodatkowych funkcjonalnościach cyfrowych związanych z danym wyrobem budowlanym.
Wreszcie, pośród obiektywnych wymogów uznania zgodności towarów z umową, znajdujemy wszelkie przynależności, takie jak opakowanie, akcesoria oraz instrukcje obsługi zredagowane w języku polskim. Nie bez znaczenia są także próbki i wzory, które udostępniono konsumentowi przed zawarciem umowy i na podstawie których wyrobił sobie przekonanie o wyrobie oraz o tym, jak będzie on funkcjonował w powiązaniu z aplikacją instalowaną na telefonie członków gospodarstwa domowego.
Jeżeli po wydaniu i montażu towaru z elementem cyfrowym wystąpi brak treści lub usługi cyfrowej (np. zawieszanie się aplikacji), który uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie wyrobów, zgodnie z ich przeznaczeniem (np. utrata zdalnej kontroli dostępu do pomieszczeń, brak uruchomienia rolet przy zdefiniowanej temperaturze), wówczas mówimy o niezgodności towaru z umową – czyli o swoistej wadzie cyfrowej, która otwiera drogę do złożenia reklamacji oraz skorzystania przez kupującego z ustawowych środków ochrony prawnej: prawo do naprawy, wymiana, obniżenie ceny, a w skrajnych przypadkach – odstąpienie od umowy i zwrot towaru.
Obowiązek aktualizacji oprogramowania
Dostępność aktualizacji elementów cyfrowych (software’u) połączonych z towarami to kluczowe zagadnienie dla obu stron umowy sprzedaży, umowy o montaż oraz serwisowej. Aktualizacja środowiska cyfrowego ma na celu usprawnienie oraz udoskonalenie treści lub usług cyfrowych funkcjonalnie połączonych ze sprzedanym i zamontowanym towarem. Jednocześnie aktualizacja pozwala nadążyć producentom za rozwojem technicznym, gdyż w okresie od momentu dostawy do daty kolejnej wersji oprogramowania środowisko cyfrowe konsumenta może się diametralnie zmienić (np. wymiana smartfona na inny model, update systemu operacyjnego do najnowszej wersji na urządzeniu końcowym).
Nie można stracić z pola widzenia również aspektów bezpieczeństwa, zwłaszcza wtedy, gdy wyrób budowlany z elementem cyfrowym pełni funkcję ochrony mienia lub prywatności użytkowników (dostęp do posesji, sygnalizowanie usiłowania włamania, czujniki, detektory). Dyrektywa nie wymaga od przedsiębiorców dostarczania wszelkich możliwych aktualizacji software’u i ogranicza ten obowiązek tylko do tych kolejnych wersji oprogramowania, które są niezbędne do zachowania przez towary subiektywnych oraz obiektywnych wymogów zgodności towaru cyfrowego z umową. Korelatem obowiązku dostarczenia aktualizacji jest obowiązek leżący po stronie konsumenta, polegający na faktycznym dokonaniu aktualizacji na swoim urządzeniu końcowym.
W tym miejscu wkraczają obowiązki informacyjne spoczywające na sprzedawcach i dystrybutorach, którzy winni wyraźnie poinformować konsumenta, że nieinstalowanie aktualizacji może skutkować niezachowaniem zgodności towaru z umową. W takiej sytuacji świadome niedokonanie update’u, podobnie jak niedokonanie obowiązkowego przeglądu zakupionego wyrobu lub instalacji, skutkuje wyłączeniem odpowiedzialności przedsiębiorcy za wady.
Dyrektywa sprzedażowa nie wskazuje wprost, przez jaki okres przedsiębiorca ma być w gotowości z dostarczeniem aktualizacji oprogramowania funkcjonalnie połączonego ze sprzedanym towarem. Z motywów uchwalenia dyrektywy SGD można wyprowadzić tezę, że będzie to termin co najmniej dwóch lat (przyp. autora: zob. motyw 31 dyrektywy SGD), ponieważ przez ten okres konsument ma prawo oczekiwać, że zestaw, na który składają się towar i element cyfrowy, będzie niewadliwy, czyli zgodny z umową. Przez ten czas konsument ma prawo oczekiwać, że będzie otrzymywać niezbędne aktualizacje, utrzymujące funkcjonalność towaru na minimalnym poziomie jakości z daty jego wydania. Jeżeli jednak konsument nie zainstaluje udostępnionej mu aktualizacji, wówczas przedsiębiorca nie ponosi odpowiedzialności za brak zgodności, tj. za wadę cyfrową ujawnioną w ciągu dwóch lat od daty zakupu lub montażu.
Wyłączenie odpowiedzialności za brak aktualizacji ograniczone jest naturą wady cyfrowej i nie rozciąga się na te wady fizyczne w tradycyjnym ujęciu, które tkwią w materiale lub konstrukcji rzeczy sprzedanej. Sprzedawca nie będzie ponosił odpowiedzialności tylko za te usterki, które wynikają wyłącznie z braku aktualizacji oraz pod warunkiem dopełnienia obowiązków informacyjnych, polegających na poinformowaniu konsumenta o obowiązku aktualizacji oraz o konsekwencjach jej niezainstalowania. Jeżeli klient sam nieprawidłowo dokonał aktualizacji, to wyłączenie odpowiedzialności sprzedawcy następuje jedynie wtedy, gdy niewłaściwa instalacja nie wynika z błędów w instrukcji dostarczonej przez przedsiębiorcę.
Podsumowanie
Regulacja prawnych aspektów towarów z elementem cyfrowym nie jest abstrakcją, gdyż na co dzień korzystamy z rozmaitych produktów funkcjonujących w naszym środowisku cyfrowym, połączonych na stałe z siecią teleinformatyczną. Dzięki aplikacjom zainstalowanym na tablecie czy w smartfonie łączymy się z rzeczami, których prawidłowe funkcjonowanie wpływa na nasze bezpieczeństwo, chroni prywatność, pozwala kontrolować na odległość dostęp do domów, biur i przedsiębiorstw.
Prognozy wskazują, że w roku 2030 na świecie będzie w użyciu od 29 do 35 mld urządzeń podłączonych do Internetu (https://www.gov.pl/web/cyfryzacja/internet-rzeczy (dostęp 07.12.2023)). Skoro przyjdzie nam żyć w inteligentnych budynkach oraz miastach, to warto pamiętać, że podejście security-by-design może okazać się w niektórych sytuacjach niewystarczające. Odpowiedzialność za wprowadzony na rynek towar i jego jakość to nie rzeczywistość wirtualna. O tym powinni pamiętać wszyscy konstruktorzy, producenci oraz dystrybutorzy wyrobów budowlanych z kategorii smart.
